روشهای آینده پژوهی

• روشهای موجود برای مطالعه آینده  ها چیست؟

• در تدوین چشم انداز بیست ساله کدامیک از این روشها استفاده شده است؟

از آنجا که آینده  هنوز به وقوع نپیوسته است، آینده پژوهان روشهای متفاوت و متعددی را برای توسعه مطالعات مربوط به آینده  ارائه کردهاند. روشهای مختلفی برای آینده پژوهی وجود دارد که اکثر انسانها بعضی از آنها را بصورت تجربی در طول دوران زندگی، آموختهاند. اکثر این روشها بر این نکته تاکید دارند که بجای تمرکز و مطالعه بر رویدادها و رخدادهای روزمره، باید بر روندها (تغییرات درازمدت و پیوسته) تمرکز کرد. در ادامه چند نمونه از رایجترین روشهای آینده پژوهی به اختصار بیان شده است:

1 .دیدهبانی : دیدهبانی به معنای پایش مستمر تغییرات جهانی در زمینه های مختلف است که بوسیل? یک اندیشکده یا یک گروه علاقمند به آینده پژوهی انجام میگیرد. دیدهبانی که یکی از سادهترین و در حین حال موثرترین روشهای آینده پژوهی است، نوعا بر پایه بررسی نظامند محتوای مطالب روزنامه ها، مجلات، پایگاه های اینترنتی و دیگر رسانه ها، به منظور کشف علامتهای تغییرات صورت گرفته، انجام میشود و دارای نتایج ارزشمندی است. نظام دیدهبانی جامع در یک سازمان، اطلاعات لازم در خصوص تغییرات محیط پیرامون را به یکایک اعضای سازمان منتقل میکند و ماموریت اصلی آن، تضمین هوشیاری جهانی مدیران و کارکنان و جلوگیری از غافلگیر شدن سازمان در برابر پیشرفتهای فناوری و همچنین تحولات صورت گرفته در محیط سیاسی، اقتصادی و تجاری است.

2 .تحلیل روند : منظور از تحلیل روند، مطالعهی یک روند مشخص به منظور کشف ماهیت، علتهای بروز، سرعت توسعه و پیامدهای بالقوهی آن است. تحلیل روندها باید بسیار دقیق باشد، زیرا یک روند مشخص میتواند تاثیرات بسیار متفاوتی برابعاد گوناگون زندگی ما داشته باشد که شاید بسیاری از این تاثیرات در نگاه اول قابل کشف نباشد.

3 .پایش روند : روندهایی که در یک جامعه، صنعت یا بخش مشخص اهمیت ویژه دارند، باید به دقت پایش شوند. بعنوان مثال، نرخ رو به رشد بیکاری یا ظهور یک بیماری جدید که میتواند آثار چشمگیری بر سازمانها و جامعه داشته باشد.

4 .برونیابی روندها : در این روش آینده پژوهان میکوشند با رسم نمودار تغییرات روندها و استفاده از اطلاعات آماری و برونیابی نمودار بر پایه نرخ کنونی، تغییرات آینده  را پیشبینی کنند.

5 .توسعه و تحلیل سناریو : سناریو پیشبینی قطعی و دقیق جهان آینده  نیست، بلکه توصیفی از رویدادهای ممکن و چندگانه است که امکان وقوع آنها در آینده  وجود دارد. به بیان دیگر، سناریوها آمیزهای از پیشبینی- های تخیلی و در عین حال واقع گرایانه از رخدادهای احتمالی آینده  هستند. با استفاده از سناریوها میتوانیم درباره آنچه که باید بعدها انجام دهیم، بطور جدی بیاندیشیم. در مواردی شاید بخواهیم از چندین رخداد جلوگیری کنیم، در موارد دیگری شاید بخواهیم تمهیداتی برای وقوع آنها بیاندیشیم و در مواردی هم شاید بخواهیم که وقوع آنها را تسریع نماییم. میشل گوده در کتاب "توصیف آینده ای ممکن و مسیرهای متناسب برای رسیدن به آن" سه هدف برای روش سناریونویسی ارائه میکند:

• کشف موضوعات فوری و اضطراری برای مطالعه

• مشخص کردن بازیگران اصلی و راهبردهای آنها

• توصیف روند تکاملی از طریق در نظرگرفتن محتملترین مسیر تکاملی و استفاده از مجموعه مفروضات موجود درباره بازیگران سناریو

6 .نظر خواهی و مشاوره : در این روش با استفاده از گفتگو، مصاحبه و پرسشنامه، نظرات کارشناسان و افراد خبره نسبت به آینده  جمعآوری میشود و با استفاده از روشهای مختلف (مثلاً روش دلفی) پیشبینیهای دقیقتری از آینده  صورت میگیرد.

7 .مدلسازی : رویدادهایی را که ممکن است در جهان آینده  رخ دهند، میتوان به شیوه های گوناگونی تقلید و باز آفرینی کرد و از این طریق درک بهتری نسبت به آنها به دست آورد؛ مثلاً به کمک ماکت، مردم میتوانند درک کنند که شهرهای آینده  و ساختمانهای آن چه شکلی خواهند داشت

8 .شبیهسازی یا بازی : این مدل در واقع نمایش ایستایی از یک حالت معین است، اما مفهوم همزاد و پویای آن، شبیهسازی است. رزمایشهای جنگی، در حقیقت نوعی شبیهسازی هستند که در آن فرمانده هان جنگی میتوانند راهبردها و تاکتیکهای خود را در شرایطی نزدیک به واقعیت آزمایش کنند.

9 .شبیهسازیهای رایانهای : نظامها و سامانه های پیچیده، مانند اقتصاد کشور را میتوان با استفاده از معادلات ریاضی و انتقال آنها به رایانه، شبیه سازی کرد. طبق این روش، اطلاعات مربوط به وضعیت موجود کنونی به رایانه داده میشود و رایانه، تغییرات حاصله را نمایش میدهد. مثلاً اگر نرخ مالیات 20 درصد افزایش یابد، چه اتفاقاتی ممکن است روی دهد؟ این تغییر احتمالاً نتایج متعددی خواهد داشت که به خاطر تعامل پیچیدهی متغیرهای مختلف اقتصادی، نمیتوان آنها را به سادگی پیشبینی کرد. اما رایانه براساس محاسبات، شبیهسازی بهتری انجام میدهد و نتایج دقیقتری ارائه میکند.

10 .تحلیل تاریخی : مطالعهی تحلیل تاریخی، بهطور ضمنی مبتنی بر این گزاره است که گاهی تاریخ تکرار میشود. اگر چنین گزارهای درست باشد - که در بعضی موارد درست است- میتوان یک یا چند موقعیت تاریخی مشابه را مقایسه کرد و از این رهگذر فهمید که سرانجام بعضی از وقایع چه خواهد شد.

11 .توفان فکری : قاعدهی کلیدی در توفان فکری (هماندیشی) این است که اعضای یک گروه، بدون هیچ گونه انتقاد یا موضعگیری، براساس ایده های دیگران در مورد یک موضوع خاص، ایدهپردازی کنند. در این روش ایده های نو - از طریق تشکیل گروه های کوچک- با هدف تفکر خلاق دربارهی یک موضوع خاص تولید میشوند. این روش برای شناسایی امکانها، فرصتها و ریسکها بسیار مفید است.

12 .دیدمانسازی : از آنجا که آینده پژوهی فراتر از پیشبینی است، اکثر آینده پژوهان خواهان ابداع تصویرها و دیدمانهایی از آینده ی مطلوب برای ملتها، سازمانها یا افراد هستند. آینده پژوهان کار خود را با مرور رویدادهای گذشته و موقعیت کنونی آغاز کرده و سپس دیدمانی از آینده  های مطلوب ایجاد میکنند و میکوشند تا راه های مشخص و خلاقانهای برای شکل بخشیدن به چنین آینده  هایی بیابند.

13 .سایر روشها؛

• ریختشناسی

• پیشبینی فناوری

• ارزیابی اثر فناوری (شامل اثر زیستمحیطی و اجتماعی)

• چرخه های آینده

• آینده بینی ایجازی

• رمانهای علمی- تخیلی

• شهود و پیشبینی شهودی

• فعالیت اجتماعی برای تغییر آینده

• برنامهریزی کوتاهمدت، میانمدت و بلندمدت

• درختهای تصمیمگیری

• منطق موقعیت

برای مثال به سه آینده  که به روش سناریوسازی در یکی از کارگاه های آینده پژوهی شورای ملی اطلاعات آمریکا و سازمان اطلاعات مرکزی سیا در سال 1999 تدوین شده است، توجه کنید:

• سناریوی جهانی شدن دربرگیرنده: در این سناریو به اثرات مثبت جهانی شدن پرداخته شده است. بعنوان مثال، درگیری داخلی و خارجی دولتهایی که از جهانی شدن بهرهمند میشوند، به حداقل میزان خود میرسد.

• سناریوی جهانی شدن زیانبار: در این سناریو به اثرات منفی جهانی شدن پرداخته شده است. بعنوان مثال رشد جمعیت و کمبود منابع، بار سنگینی بر دوش بسیاری از کشورهای در حال توسعه میگذارد و مهاجرت عامل اصلی تنش بین کشورها خواهد بود.

• سناریوی رقابت منطقهای: در این سناریو، جهانی شدن به شیوهای که آمریکا میخواهد، به وقوع نخواهد

پیوست؛ بلکه تحکیم پیمانهای منطقهای در اروپا، آسیا و قارهی آمریکا، باعث رشد مقاومتهای سیاسی در اروپا و آسیای شرقی در تقابل با برتری جهانی آمریکا و جهانی شدن آمریکایی خواهد شد و هر منطقهای به فکر اولویتهای اقتصادی و سیاسی خود بوده و این روند همچنان افزایش خواهد یافت.

 #کاشی سنتی