دوره های دانشگاهی آینده پژوهی – رومانی و مجارستان

تألیف: ریچارد اسلاتر مسئول تهیه و تدوین: عبدالمجید کرامتزاده

ترجمه: بنیاد توسعه فردا

ویرایش، تجدیدنظر و اصلاحات: دکتر محمد ازگلی

واژهنگار: آزاده باقری

ناشر: مرکز آینده پژوهی علوم و فناوری دفاعی ـ مؤسسه آموزشی و تحقیقاتی صنایع دفاعی

تاریخ نشر: مهرماه 1385

پیشگفتار

اثر حاضر، تلاش ارزشمندی است که حدود 5 سال پیش در سال 2002 توسط ریچـارد اسـلاتر تحقیـق و تدوین شده است. بنا به تعبیر وی، "مطالعات آینده پژوهی در ده ههای پایانی قرن بیستم، بـه یـک رشـته ی دانشگاهی ضروری تبدیل شده است؛ زیرا آینده ، چالشهای نظاممند، نمایان و سترگی را پیش روی ما قـرار داده است. در قرن بیستویکم تفکر آینده نگرانه رواج یافته و مورد پذیرش فراگیـر قـرار مـیگیـرد؛ درسـت همانطور که تفکر دربارهی گذشته و حال چنین شده بود. در غیر این صورت، مطمئناً راه سخت و دشـواری را پیشرو خواهیم داشت." متأسفانه هنوز بسیاری از رشته های دانشگاهی مرسوم و محدود، همچنـان بـر حفـظ مرزهـای خـود اصـرار ورزیده و از پرداختن به سایر مسایل طفره می روند، مطالعات و تحقیقات آینده پژوهی از آن دسته رشته هاست که در حال تحول و تغییر قوانینِ متعارف است (اسلاتر، 1995](1.[ پیروزی انقلاب مبارک اسلامی بر آینده اندیشیها و چشماندازهای بلند معمار بزرگ آن یعنـی حضـرت امـام خمینی(ره) و یاران و پیروان ایشان و خواست و آرزوهای با شکوه و جسورانهی یک ملت کبیر اسـتوار شـده است، اما هنوز نام جمهوری اسلامی ایران در فهرست کشورهایی که در دو ده هی پایانی قرن بیسـتم، نـام آنها بهعنوان کشورهای فعال در عرصهی مطالعات آینده پژوهـی و آینده نگـاری بـه ثبـت رسـیده، دیـده نمیشود. بهرغم آنکه در طول ده هی گذشته تلاشهایی بـرای طـرح حیـات طیبـهی 1400 و پـس از آن چشمانداز بیست ساله 1404 انجام شده است، هنوز سازوکار علمی مناسبی، برای توسعهی دانـش چگـونگی تحقق چشمانداز و ابعاد گوناگون و متنوع آن که در آینده پژوهی ریشه دارد، مهیا نشده است.

مطالعهی تحقیق حاضر به ما نشان میدهد که باید زودتر به پا خیزیم و گـام هـای اسـتوار خـود را فـراپیش نهیم. با مطالعه این اثر پی میبریم که "موضوع آینده پژوهی در چه جاهایی با پیشرفت روبرو بـوده اسـت و چه کسانی منشاء این پیشرفت بودهاند". بدیهی است که این رشتهی به نسبت نوپا، در جهان علم، از آن راه های میانبـری اسـت کـه بـا توجـه بـه ریشه ها و رویکرد فرهنگی موجود در آن، ما میتوانیم به سرعت جای پا و نقش تأثیرگذار و تاریخی خـود را در میان سایر ملتها، در این رشته پیدا کنیم. مگر جز این است که براسـاس چشـمانـداز بیسـت سـاله، مـا میخواهیم در منطقهی خود در تولید علم و با حضور در عرصه های علمی، حرف اول در منطقه و جهـان را در بیست سال آینده  بزنیم (البته نوزده سال آینده ). در این رشتهی حساس و سرنوشتساز چطور؟ در حال حاضر قارهی آسیا با اختصاص 11 درصد از مراکز آموزشی ارایهدهنده دوره های آینده پژوهی جهـان، در کنار استرالیا و اقیانوسیه قرار دارد. گزارش حاضر نشان میدهدکه بزرگترین مرکز آینده پژوهـی جهـان دانشگاه فو گوانگ تایوان با 000/27 دانشجو و با عنوان مرکز آینده پژوهی در صدر جدول ایـن مراکـز قـرار دارد که تمامی دانشجویان بدون استثناء مجبور به گذراندن درس های زیادی دربارهی آینده پژوهـی هسـتند. البته کشورهای اسلامی مانند پاکستان و مالزی نیز در این عرصه، در منطقه پیش گامی خود را حفظ کردهاند و جالب آن که در میان درسهای خود، رویکرد اسلامی آینده پژوهی را هم مورد توجه جدی قرار دادهاند. مرکز آینده پژوهی علوم و فناوری دفاعی، در عین حال کـه اکنـو ن سـومین سـال تولـد خـود را پشـت سـر میگذارد، با همکاری چند مرکز نوپای دیگر در حوزه های آینده پژوهی و آینده نگاری و افراد علاقمند به ایـن مهم، تلاش میکند تا در راستای تحقق چشمانداز بیست سالهی کشور، برای تولیـد، تـرویج و پیـاده سـازی دانش آینده پژوهی با طی گامی چند، اندکی از وظایف خود را ایفا نماید و زمینه های لازم را برای کمـک بـه مجاری علمی و اجرایی کشور فراهم نماید. این مرکز امیدوار است که بهزودی شـاهد راهانـدازی ایـن نـوع دوره ها در مقطع تحصیلات تکمیلی کارشناسی ارشد و دکتری در دانشگاه های سراسر کشور باشد. در پایان شایسته است از همهی همکارانی که در تولید این اثر نقش فعالی داشتهانـد یعنـی بنیـاد توسـعهی فردا، مهندس عبدالمجید کرامتزاده و دکتر محمد ازگلی (عضو هیأت علمی دانشگاه امام حسین(ع)) و خانم آزاده باقری صمیمانه سپاسگذاری نماییم.

مقدمه

تازهترین پیمایش بینالمللی دوره های تحصیلات عالی مطالعات آینده  در سال 1992 ،توسط هوارد دیدس بـری است. پس از آن، بخشی از برنامه ها متوقف شد، تعدادی گسترش پیدا کرد و هم چنان، بخشی دیگر در حال شکلگیری است. حدود پنجاه دانشگاه در سراسر جهان انواعی از برنامه مطالعات آینده  را ارایه می کنند. بهنظر مـیرسـد نیمـی از آنهـا مـدرک کارشناسی ارشد آینده پژوهی (به دانشجویان) میدهند. با این همه، شاید برای شما این پرسش مطرح شود کـه چـرا بررسـی جدیدی باید انجام شود؟ پاسخ این پرسش بسیار ساده است. این پیمایش برای این است که پی ببریم موضوع آینده  پژوهی در چه جاهایی با پیشرفت روبرو بوده است و چه کسانی منشأ این پیشرفت بودهاند؟ من از دیرباز مطرح کردهام که اگر بنا بر این باشد که آینده پژوهی بهعنوان یک حوزهی تحقیقی موجه و قانونی پذیرفته شـود، دو نوع آزمون را باید با موفقیت پشت سر گذارد. نخستین آنها، که پیش از این در حد وسیعی حاصل شده است، آن است که سودمندی خود را در عمل نشان دهد. این امر باید برای افراد، سازمانها و جوامع اثبات شود. آزمون دوم، عبور موفقیتآمیـز از موانع مراکز علمی و دانشگاهی است تا این که مشروعیت خود را در آن چه که من آن را "مباحثات پیشرفته و پرسشگرانـه" مینامم، تثبیت نماید. بررسی حاضر حاکی از آن است کهمانع دومنیز برداشته شده است. چهبسا چند سال دیگـری بـه طـول انجامـدتـا دانشـگاه هـا توانمندیهای آینده پژوهی و اقدامآینده نگاری کاربردی راکشفکنند، البتهدر دانشگاه های هوستن،هاوایی، بوداپست، لوسآنجلس، تورکو، تایپه، مونترای، پرث، و ملبورن ین بحثبهنتیجهرسیده است.

این دانشگاه ها، تنها نمونهای محدود از جاهایی است که نشان میدهد این حرکت، قلمرو علمـی و عملـی جدیـدی را فتح کرده است. سالها پیش، من مقالهای را با عنوان "دانشگاه ها به مثابه نهادهای آینده  نگاری" نوشتم، که خطـوط کلی در آن، در قالب چند دستورالعمل و رهنمود برای ادارهی (دانشگاه ها)، ایـن نهادهـای تأثیرگـذار ترسـیم شـده بود[2 [پس از انتشار دو اثر منتخب کلیدی، موضوع بیش از پیش شفافتر شد. این دو اثر سالنامهی جهانی آمـوزش، 1998 :آموزش و پرورش آینده [3 [و دیگری، دانشگاه در مسیر تحول[4 [نام دارد. هر دوی این آثار، موردپژوهی متنوع و برداشت کلی را نه تنها نسبت به آینده  پژوهی تعلیم و تربیت بلکه در خصوص واقعیت در حال توسعه آن در همـهی سطوح، مطرح کردهاند.

تعجبی ندارد که مربیان، سیستمهای تعلیم و تربیت و دانشگاه ها، نسبت به انقلاب همهجانبهای کـه در کـانون حیـات آنها در حال شکلگیری است. هنوز بیخبرند، زیرا آنان تاکنون به رخدادهایی کـه اطـراف آنـان را پـر کـرده اسـت، بیتوجه بودهاند. این انقلاب، برخلافِ باور رایج، آنچنان که نوآوران (صفر کیلومتر) بعد از این بر آن تأکید دارند، یـک جابهجایی ساده تکنیکی از سختافزار (آجر) به نرمافزار (کلیک) نیست. بلکه، جابهجایی از گذشته به آینده ای است که همچنان در راه است. تعداد جاهایی که کار آینده پژوهی در تعلیم و تربیت را آزمایش کردهاند، حیرتآور است. به همین نسبت مایهی تعجب است که با چه قدرت نمادین و سازمانی این تلاش ها را نادیده گرفتهاند تا جایی که این تلاشها رو به خاموشی گراییده است. در این فرایند، پیشرفتهای زیاد و فرصتهای بیشمار آموزش بزرگسالان از دست رفته است. البته آن چه که همچنان باقیمانده است، میل نوآوران عامی در بافتهای ابتدایی، متوسطه و (تحصیلات) عـالی برای بهکارگیری یافته های به سرعت در حال توسـعهی مـا از روشهـا، رویکردهـا، پـارادایمهـا، و جهـل نسـبت بـه آینده پژوهی است که گسترهی بسیار وسیعی از موضوعات و ملاحظات را در بر میگیرد.

بنابراین زمان آن فرا رسیده است که در آشفتهبازار موضوع، تب موضوع در اینترنت فروکش کند و جـای خـود را بـه بهترین تفکر و اقدام آموزشی به همراه آینده پژوهی پیشرفته و کار آینده نگاری، در سراسر جهان دهـد. بسـیار بـیش از یک اصرار و تقاضای ویژه، پیشنگریهای ما از آینده  جهان بیانگر آن است که یک تمـدن حتمـی جـایگزین تمـدن فعلی خواهد شد[5.[ بنابراین، پیمایش حاضر، گامی مفید در توسعه آینده  تحقیقات منظم آینده پژوهی خواهد بود. البته این پایان کار نیست. چهبسا آنان که به دنبال جزئیات موضوع هستند، به ناسازگاری ها (فقدان انسجام) و مواردی برخورد کننـد کـه از قلـم افتاده است. در بیشتر موارد این امر به دلیل داده های ناقص و یا غیرقابل دسترس میباشد که در آینده  میتوان آنهـا را اصلاح کرد و چنین هم خواهد شد. چنان که خوانندگان توجه دارند، ما نشانی پستی الکترونیکی کارکنان دانشگاه ها را ذکر نکردهایم. این اقدام به خاطر احترام بـه افـراد اسـت تـا از پـر شـدن صـندوق الکترونیکـی شخصـی آنـان بـا درخواستها و پیامهای فراوان ارسالی جلوگیری شود. در عوض، تا آنجا که ممکن شـده اسـت، آدرس سـایت شـبکه (وب سایت) و آدرسهای پست الکترونیکی عمومی ارایه شده است.

جای امیدواری است که در طول زمان، نمونه های دیگری هم به این پیمایش افزوده شود. امید ما این اسـت کـه اثـر آغازین حاضر، به ما امکان دهد تا کـار حیـاتی یکپارچـه سـازی، وحـدت و سـرانجام تقویـت پیونـدهای تخصصـی و دانشگاهی دنبال شود. چنین پیوندی به ما کمک میکند تا در کل کار مطالعات آینده پژوهی را بهطور مشخص دنبـال کنیم. شما خواننده محترم اگر دیدید که اطلاعـاتی از قلـم افتـاده اسـت و یـا خطـایی در آن هاسـت لطفـاً بـا آدرس au.edu.swin@w*s* به ما اطلاع دهید.

در پایان، مایلم که از جوس راموس در دانشگاه 2 ، دانشجوی دورهی کارشناسی و کارآموز مؤسسه آینده نگاری استرالیا 1 سوینبرن ملبورن 4 ، از این که طی چند ماه متوالی برای ایـن کـار قبـول زحمـت کـرد، هـم چنـین از سـالی زانیـک 3 ، مدیر اجرایی طرح به خاطر پشتیبانیهای اداری، بررسی مدارک و آمادهسازی کار بـرای انتشـار روی شـبکه تشـکر و قدردانی کنم.

دانشگاه بیبز بولیآی رومانی

دانشگاه بیبز بولیآی در رومانی، در قالب بخشی از درسهای مقطع کارشناسی ارشد رشتهی جامعـهشناسـی، درس آینده نگاری را با سرفصلهای ذیل ارایه میدهد:

1 .آینده نگاری جمعیتشناسی 2 .روشها و شیوه های تحقیقات آینده نگاری.

دانشگاه علوم اقتصاد و مدیریت دولتی بوداپست مجارستان

دانشگاه علوم اقتصادی و مدیریت دولتی بوداپست  چندین دوره آینده پژوهی را در سطوح کارشناسی و کارشناسی ارشد ارایه  میکند. این دوره ها درهر نیمسال با چهار جلسهدرهفته ارایهمیشود.

عنوان دوره ها

1 .دورهی کارشناسی آینده  پژوهی ـ این دوره از سال 1999شروع شده است و در هر ترم 230 دانشجو میپذیرد.

سرفصل درسها شامل:

• آینده : بهعنوان مباحثات علمی

• جهتگیری آینده  بشر

• تحولات جهانی و علم

• روش شناسی و روشهای آینده پژوهی (روشهای ریاضی، روشهای آمـاری، روشهـای خبـره، مـدلسـازی، سـاخت

سناریو)

• احیای روشهای آینده پژوهی

• پایایی و اعتبار پیشبینیهای آینده

2 .دورهی کارشناسی و کارشناسی ارشد پیشبینی اجتماعیـ این دوره به ترتیب از سـال 1996 و 2000 آغـاز شـده است و در هر ترم به ترتیب 30 و 10 دانشجو میپذیرد

سرفصلها شامل:

• مفاهیم مختلف انواع پیشبینی اجتماعی و تاریخچه آن

• روندهای جدید در آینده  پژوهی:

1 - آینده پژوهی تکاملی و انتقادی

- الگوهای آینده  جامعهی پساصنعتی

- آینده های ممکن دولت رفاه

• پیشبینیهای مختلف برای نظامهای اجتماعی مجارستان:

- تحول جمعیتی

- اصلاح حقوق بازنشستگی

- بهسازی آموزش و پرورش حرفهای و شغلی

- بیثباتی شاخصهای اجتماعی و تاثیرات ممکن آن بر آینده

- جهتگیری آینده ی مردم امروز در مجارستان

- ارتباط میان جهتگیری آینده  فردی و آینده  اجتماعی مجارستان

3 .دورهی کارشناسی ارشد علم پیشبینی اجتماعی ـاقتصادی :  این دوره از سال 1996 آغاز شده است و در هر تـرم 90 دانشجو میپذیرد.

سرفصلها شامل:

• تفسیر پیشبینیهای اجتماعی و اقتصادی

• الگوهای اقتصادی و اجتماعی آینده

• جمعیت شناختی، اصلاح حقوق بازنشستگی، آموزش شغلی

• جهتگیری آینده  شرکتهای تجاری/ کارآفرینان در مجارستان

• پیشبینی اقتصاد کلان مجارستان

• ارتباط اقتصاد و الگوهای بومشناسی و سیستمهای الگو

• افقهای دور مجارستان

4 .دورهی کارشناسی ارشد آموزش و آینده ـ این دوره از سال 1996 آغـاز شـده اسـت و در هـر تـرم 90 دانـشجـو میپذیرد.

سرفصلها شامل:

• بررسی آینده ی تعلیم و تربیت و آموزش مهارتهای شغلی:

- بررسی آموزش در تعداد زیادی از کشورها

- ارتباط بین جهتگیری آینده  و آینده ی تعلیم و تربیت و آموزش مهارتهای شغلی

- بدیلهای آینده ی تعلیم و تربیت و آموزش مهارتهای حرفهای در مجارستان

- نقش تعلیم و تربیت و آموزش مهارتهای شغلی در چشمانداز آینده ی برنامه های آینده نگاری فناوری

- آینده ی اقتصادی، اجتماعی و آینده ی آموزش و پرورش مجارستان

5 .دورهی کارشناسی ارشد پیشبینی در علوم اجتماعی

• مفاهیم مختلف علوم پیشبینی اجتماعی و تاریخچه آن

• روندهای جدید در آینده  پژوهی:

- آینده پژوهی تکاملی و انتقادی

- آینده  های ممکن دولت رفاه

- پیشبینیهای مختلف برای سیستمهای اجتماعی مجارستان:

* تحول جمعیتی

* اصلاح حقوق بازنشستگی

* بهسازی آموزش و پرورش شغلی

* بیثباتی شاخصهای اجتماعی و تاثیرات ممکن آن بر آینده

* جهتگیری آینده ی مردم امروز در مجارستان

* ارتباط میان جهتگیری آینده  فردی و آینده  اجتماعی مجارستان

6 .دکترای پیش بینی اقتصادی

جایگاه پیشبینی اقتصادی در علم اقتصاد و تصمیم سازی

جهتگیری آینده ی شرکتهای سرمایهگذاری/ کارآفرینان در مجارستان

• پیشبینی گرایشها

• نقاط برگشت، چرخهی اقتصادی، ارتباطات داخلی و دولتها

• نظریهی آشوب و آینده پژوهی

• مجارستان 2000 ـ 2005 :افق دور مجارستان

• جهتگیری آینده  و سناریوسازی

7 .دوره های کارشناسی و کارشناسی ارشد علم اقتصاد آینده گراـ این دوره از سال 2000 راهانـدازی شـده اسـت و در

هر ترم 60 دانشجو پذیرش میکند.

سرفصل درسها شامل:

• جهت آینده  و سازوکارهای اقتصادی

و دیگر عوامل اقتصادی) در عصر اطلاعات 1 • مسایل پایهی اقتصاد (کمیابی، عقلانیت

• بازار، برنامهریزی راهبردی و آینده

• اقتصاد سیاسی بهعنوان چشماندازهای اجتماعیـفرهنگی تأثیرگذار در اقتصاد

• روششناسی اقتصادی و پیشبینی

• تولید و مصرف راهبردی

• کالاهای عمومی و عصر اطلاعات

• سیاست اقتصادی آینده محور

• مکاتب فکری و چشماندازهای آنها نسبت به زمان

• مسایل اقتصاد کلان در بستر اجتماع

• چشماندازهای اقتصاد خارجی و اقتصاد بینالمللی

• اقتصاد جهانی در عصر اطلاعات و فراسوی آن

8 .دورهی کارشناسی ارشد چشماندازها و حوزه های اقتصاد جهانی ـافسانهی علم آینده ی اطلاعـات ــ ایـن دوره از سال 2002 آغاز شده است و در هر ترم 60 دانشجو میپذیرد. این دوره آینده ی اقتصاد دنیای فرهنگی و زمینـه هـا و ابعاد مربوط به آن را بررسی میکند.

سرفصل درسها شامل:

• تفسیر حوزه ها در راهبرد اقتصادی

• رفتار و جهتگیری آینده  افراد

• کارآفرینان و نفوذ آنان

• راهبردهای سیاست اقتصادی برای قرن 21

• تحولات برجسته در اقتصاد جهانی (تغییرات و تاثیرات بر حوزه های اروپا)

• چشماندازهای منطقهای اصلی و منطقهای فرعی برای آینده

• اثر الگوهای مختلف جامعه اطلاعاتی بر نواحی مرکزی شرق اروپا و مجارستان

• علم پیشبینی و بازخوردها

#کاشی سنتی