در بسـیاری
آثـار جغرافـیدانان و مورخیـن ایرانـی و عـرب از دریای خزر نام برده شده است .
خزرها از چادرنشـینان صحراهای آسیای مرکزی بودند که در قرن هفتم یا هشتم میلادی )
به حوزه جنوبی ولگا مهاجرت کرده و در این سرزمین اسکان یافتند.
اولیـن پایتخـت
خـزرها شهر " بلنجر " بود. در سال 720 میلادی آنها پایتخت خود را به شهر
" سمندر " کـه در شـمال قفقاز
قرار داشت انتقال دادند و مجددًا در سال 750 میلادی پایتخت به شهر اتیل ( شهر
حاجـی طـرخان یا آستارا کنونی ) در کنار رودخانه ولگا منتقل شد و به مدت 200 سال
بعنوان پایتخت خزرها باقی ماند. این شهر علاوه بر پایتخت مرکز بازرگانی نیز محسوب
میگردید چرا که خزرها به همراه گلـه داری و کشـاورزی بـه بازرگانـی و تجـارت نـیز
می پ رداختند.. خزرها در واقع پیوند دهنده راههای ارتباطـی بیـن آسـیا و اروپـا
بودنـد و بـه دلـیل علاقمـندی آنهاد به تجارت، نویسندگان اروپایی آنها را
ونـیزیهای دریـای سـیاه و دریای خزر می نامیدند . سایر شهرهای مهم دیگر شامل دربند
یا باب الابواب، برطاس و سریر بود
خـزرها در
اواسـط قـرن پـنجم مـیلادی تحـت سـلطه هونها قرار داشتند و سپس از سال 550 تا 630
مـیلادی قسـمتی از امپراطوری. ترکها را تشکیل میدادند. در اواسط قرن هفتم میلادی
با انقراض دولت تـرک در اثـر جنگهای داخلی، خزرها اعلام استقلال نموده و حکومت
مستقلی را تشکیل دادند . سیستم حکومت خزرها همانند ترکها بود بدین ترتیب که در رأس
همه فرمانروایان خزر، پادشاه خزر قرار داشت که به خاقان معروف بود.
بدنبال تشکیل
حکومت خزرها، حملات آنها به سرزمینهای مجاور آغاز گردید و توانستند مناطق وسیعی را
تحـت سـلطه خـود درآورده و بـه یکـی از قدرتهای منطقه تبدی ل شوند، بطوریکه از
لحاظ جغرافیایی سـرزمین خـزرها شـامل مناطـی جـنوب روسـیه، شمال قفقاز، شرق اکراین
و شبه جزیره کریمه، غرب قزاقستان و شمال ازبکستان بود.
انوشـیروان بـه
مـنظور جلوگـیری از حملات خزرها به ایران، لشگری را به سوی آنان فرستاد و شکست
سـختی به آنها داد ( سال 556 میلادی ) و سد مشهور دربند را احداث نمود. با این
وجود خزرها بارها از سد مزبور عبور کرده و به ایران و ارمنستان حمله مینمودند.
پـس از حملـه
اعـراب به ایران و تسخیر آن، جنگهای اعراب و خزرها آغاز گردید . این سلسله جنگها
که معـروف بـه جـنگهای عـرب ـ خـزر شد نزدیک به یک قرن ادامه داشت ( اواخر قرن
هفتم و اوایل قرن هشتم میلادی). ( ص4 بریمانی) در طی این جنگها مسلمانان توانستند
به موفقیتهایی دست پیدا کنند بطوریکـه خـزراها مجـبور شدند شهر بلنجر را که پایتخت
آنها بود رها کنند و شهر جدید اتیل را بعنوان پایتخت برگزینند، هر چند این شهر نیز
طی یکی از لشگرکشیهای مسلمانان به دست آنان افتاد.
قـوم خزر در طول
قرن دوم هجری مدام در ارمنستان و سایر نقاط قلمرو خلفای اموی و عباسی مشغول تاخـت
و تـاز بودند. خزرها در اوج قدرت خود بر ملتها و اقوامی که شماره شان به سی میرسید
حکومت میکردند. این سرزمینهای وسیع از قفقاز تا دریای آرال و از کوههای آرال تا
شهر کیف و بیابانهای اکراین ادامه مییافت. مردمانی که زیر سلطه خزرها قرار داشتند
بلغارها، برتاسها، غزها، مجارها و اسلاوها بودند . در ورای
ایـن سـرزمینهای گسـترده نیز سپاهیان خزر به گرجستان و ارمنستان یورش بردند و در
قلمرو حکومـت خلافـت عربـی تـا موصـل پـیش رفتند . به دلیل اعمال حاکمیت خزرها بر
این منطقه، دریای کاسـپین، " دریـای خـزر " نامیده شد و تا امروز هم
ادامه دارد، بطوریکه امروزه این دریا در زبان فارسی دریـای خـزر، در عربـی بحـر
خـزر و در ترکـی و آذری " خزر دنیزی " نامیده میشود. در خصوص علت
نـامگذاری ایـن دریـا بـه خزر توسط مسلمانان بعض معتقدند مسلمانان به خاطر ترس و
وحشتی که از هجوم خزرها داشتند این دریا را بحر خزر نامیدند
عظمـت قـوم خـزر
بـا تشـکیل سلطنت روس ( 248 هجری ) رو به تنزل نهاد بطوریکه طی جنگ های سالهای
1354-1358روسها توانستند خزرها را شکست داده و پایتخت آنان را به تصرف درآورند .
بدین ترتیـب عظمـت و قدرت خزرها یکباره درهم شکست، چنانکه 50 سال پس از آن نام قوم
مزبور بکلی از صحنه سیاست دنیا محو گردید.
چنانکه دیده شد
در دوره اسلامی از طرف عربها به این دریا نام خزر و قزوین اطلاق گردید و پیش از آن
دریا مزبور به نامهای دیگر نامیده میشد.
اسـتخری فارسـی
نخستین کس از میان جغرافیدانان بود که جهان اسلام را بصورت کامل توصیف نمود . او مـناطق سـاحلی خـزر را در سه فصل جداگانه مورد بحث
قرار داده است که عبارتند از: مناطق ساحل جنوبـی دریـای خـزر، سـه منطقه ارمنستان،
آران و آذربایجان و سرانجام دریای خزر یا کاسپی . با آنکه خـزران ساکن شمال دریای
کاسپی دارای ناوگان نبودند و هیچگونه تأثیری بر پهنه دریا نداشتند، معهذا ایـن
دریـا نـام خـود را از خـزر گرفـته و در ادبـیات اسـلامی نـیز تاکـنون به همین نام
باقیما نده است. ناصرخسرو، ابن حوقل، ابن بطوطه و
قلقشندی نیز دریای خزر را بحر خزر توصیف نموده و قلقشندی در توصیف رودهای مهم از
رودخانه کورا یا کر نام میبرد که از کوه باب الابواب سرچشمه گرفته و مرز بین اران
و آذربایجـان بـوده و به بحر خزر می ریزد او همچنین از رود دی گری به نام کر (
کورش) در فارس نام میبرد و رودهای دجله، اهواز، شیرین، تستر،طاب وسکان را توصیف می
کند که همگی به بحر فارس می ریزند. بنظر
می رسد میان قوم تاتار فعلی و خزر قرابت نژادی و زبانی وجود داشته باشد.