hc8meifmdc|2011A6132836|Ranjbaran|tblEssay|Text_Essay|0xfcff71b2140000000f3c000001000200
نقش کار تیمی در گسترش توانمندیهای فردی و بهبود کیفیت فرایندهای سازمانی (ارائه یک الگو بر اساس مدل ارزشیابی CIPP )
دکتر پرستو گلشیری
متخصص پزشکی اجتماعی ، استادیار دانشکده بهداشت، دانشگاه علوم پزشکی اصفهان
دکتر مهرداد معمارزاده
فوق تخصص جراحی اطفال ، استادیار دانشکده پزشکی دانشگاه علوم پزشکی اصفهان، رئیس مرکزآموزشی درمانی الزهرا)س(
دکتر سیامک پورعبدیان
متخصص طب کار ، مدیر گروه بهداشت حرفه ای دانشکده بهداشت دانشگاه علوم پزشکی اصفهان
چکیده مقاله
مقدمه : از جمله ارکان سلامت سازمانی مشارکت و کار گروهی است . از طرفی در یک سازمان پویا و یا یک سازمان یادگیرنده ،هر جا مشکلی یافت می شود ،به دنبال آن حلقه های حل مشکل نیز تشکیل شده و آن را جزئی از کار می پندارند .پژوهشگران در این تحقیق بر آنند تا از طریق راه اندازی حلقه های ارتقای کیفیت (quality circle) ،به یافتن مشکلات سازمان و حل آنها پرداخته و با تدوین شاخص ها و ملاکهای مناسب ،تاثیر انجام کار گروهی را بر توانمندی های فردی اعضای آن اندازه گیری نمایند
روشها : مطالعه حاضر از نوع مداخله ای (field-trial) و (before & after) است است.در این مطالعه الگویی با استفاده از مدل ارزشیابیCIPP ارائه شده. مدل ntextInputProcessProduct)CIPP ) یکی از بهترین الگوهای کاربردی است که به مدیران برای برنامه ریزی کمک می کند. در این طرح در چند بخش بیمارستان ،گروههای داوطلب به عنوان حلقه های ارتقای کیفیت به منظور یافتن مشکلات سازمان و کمک به حل آنها تشکیل می شود . برای اعضای این گروهها آموزش های ویژه ای به منظور افزایش مهارت های حل مشکل در نظر گرفته می شود. قبل و پس از انجام فعالیت حلقه ها ،شاخص های رشد فردی و گروهی افراد از جمله اعتماد به نفس ،تمایل به حل مشکل و ابتکار در زندگی ، تمایل به آموختن مطالب جدید و درصد مشارکت هر نفر در گروه ،توسط پرسشنامه های طراحی شده، مورد سنجش قرار می گیرد. فعالیت حلقه ها برای ایجاد تغییرات در فرایندها و حل مشکلات نیز مورد سنجش قرار می گیرد .مشکلات حل شده و تغییرات ایجاد شده در فرایندهای بخش ها ،توسط اعضای هر گروه نیز مورد سنجش قرار می گیرد .داده های به دست آمده از هر قسمت قبل و پس از مداخله توسط نرم افزار SPSS و با استفاده از آزمونهای آماری مناسب از جمله T زوج ،ویل کاکسون و مک نمار مورد آنالیز آماری قرار می گیرد .
بحث و نتیجه گیری :
اگر بپذیریم که سازمانها خواسته یا ناخواسته در پرورش نیروی انسانی ،نقش موثری ایفا می نمایند ،بنابراین از جمله وظایف اصلی مدیران فراهم آوردن فضایی است که نیروهای سازمان بتوانند در آن به رشد و بالندگی فردی برسند.توجه به گسترش کار تیمی از سوی مدیران ،نه تنها می تواند سبب ارتقاء کیفیت فرایندهای سازمان شود ، بلکه می تواند به عنوان یکی از استراتژی های توانمند سازی افراد مورد توجه قرار گیرد . به کار گیری الگوی ارائه شده در این تحقیق میتواند به عنوان راهکاری مناسب برای رشد و بالندگی نیروی انسانی از سوی مدیران به کار گرفته شود.
کلید واژگان: کار تیمی، مشارکت، سازمان یادگیرنده، سلامت سازمانی ، بهبود کیفیت ، مدل ارزشیابی CIPP ، توانمندسازی، حلقه های ارتقای کیفیت
مقدمه :
سلامت سازمانی از جمله مواردی است که پرداختن به جنبه های مختلف آن می تواند به ارتقای کیفیت و افزایش بهره وری سازمان یاری رساند، چرا که در سازمان بیمار ، دست یافتن به رشد و تعالی از چشم انداز امیدوار کننده ای برخوردار نیست. ارکان سلامت سازمانی شامل آگاهی سازمانی، اعتماد به سازمان، روحیه و انگیزه، کرامت و ارزشهای انسانی ، مشارکت و کار گروهی ، سازماندهی و تشکیلات است. بدیهی است سازمانی سالم نخواهد شد مگر آنکه مدیر، رشد و توسعه سلامت سازمان را در برنامه کاری خود قرار دهد(1و2).
احساس مشارکت در کار سبب می شود افراد فکر کنند، خود مالک کار هستند. بنابراین به کار خود مباهات کرده و صداقت بیشتری از خود نشان می دهند. فرهنگ سازمانی نیز از نگرش بدگمانی مدیریت ونیروی کار به سوب هماهنگی محیطی و اعتماد دوجانبه تغییر خواهد یافت. خلق یک محیط کاری دلپذیر که احساس ارزنده بودن برای زندگی در آن شکل گیرد، از مواردی است که در سایه بکارگیری مشارکت در بهبود و توسعه سازمان می توان بدان دست یافت(3و4). در این دیدگاه افراد بعنوان قسمتی از سازمان محسوب نمی شوند. بلکه انسانهایی هستند که در شغل های معنی داری اشتغال داشته و از تمام توان بالقوه خود بهره می برند(5). بدین منظور در این مطالعه پژوهشگران برآنند تا از طریق راه اندازی حلقه های ارتقای کیفیت (quality circle) برای یافتن مشکلات سازمان ، حل آنها و نیز گسترش فرهنگ مشارکت در محیط کار ، اقدام نمایند. در دهه اخیر، مدلهای گوناگونی برای بهبود کیفیت در سازمان های داخل کشور، اجرا شده که در آن به گسترش کار تیمی توجه شده است که از آن جمله می توان به مدل ارتقای کیفیت TQM اشاره نمود. این مدل ها موفقیت های قابل توجهی نیز داشته است. ولی هنوز راه طولانی برای گسترش فرهنگ مشارکت و ارتقای کیفیت در سازمانها در پیش است. از این رو ارائه الگوهای متنوع با استفاده از مدلهای مناسب سازی شده می تواند راهکارهای مختلفی را فراروی مدیران و محققان قرار دهد تا بدین ترتیب با گسترش فرهنگ مشارکت و انجام کار تیمی ، بتوان به ارتقای کیفیت سازمان ها بیش از پیش دست یافت . در این میان یکی از بهترین الگوهای کاربردی و جامع که می توان برای ارتقای کیفیت از آن استفاده نمود مدل CIPP (Context Input Process Product) است. این مدل به مدیران و برنامه ریزان کمک می کند تا بر پایه رویکردی نظام دار و توجه به منابع موجود ، به اولویت بندی نیازها پرداخته و با پایش مداوم فعالیتهای برنامه ، منابع موجود را در خدمت بهترین نوع فعالیت قرار دهد(6و7).
از این رو پژوهشگران الگویی را با استفاده از آخرین نسخة مدل مناسب سازی شده CIPP و توجه به ویژگیهای فرهنگی ـ اجتماعی سازمان مورد مطالعه، به منظور گسترش کار تیمی و بهبود کیفیت فرایندهای سازمانی ، ارائه نمودند.
مواد و روشها :
این مطالعه به شکل field- Trial طراحی شده است. جمعیت مورد مطالعه کلیه پرسنل بخش قلب و CCU مرکز آموزشی ـ درمانی الزهرا (پزشکان، پرستاران، نیروهای خدماتی ، بهیاران) است. مدت انجام مطالعه به مدت نه ماه در نظر گرفته شده است.
برای طراحی این الگو، مراحل مختلف آخرین نسخه مدل CIPP (نسخه پنجم) به منظور گسترش کار تیمی و بهبود کیفیت فرایندهای سازمانی مورد استفاده قرار گرفته است و برای هر یک از این مراحل شاخص ها و ملاک و معیارهای مناسبی در نظر گرفته شده است تا بدین ترتیب میزان موفقیت و دستیابی به اهداف در هر مرحله تعیین گردد. خلاصه ای از مراحل طراحی شده در زیر آمده است:
مرحله اول ـ توافق ها (Contractual agreement) :
کلیه افراد درگیر طرح (stakeholders) مشخص می شوند و ضمن برگزاری جلساتی با افراد درگیر ، کلیات پروژه برای آنان شفاف شده و نقطه نظرات افراد پیرامون چگونگی طراحی و اجرای برنامه دریافت می گردد. در این مرحله توافق جمعی افراد دیگر در مورد نحوة طراحی و اجرای طرح مورد توجه قرار می گیرد.
مرحله دوم ـ در نظر گرفتن شرایط و زمینه اجرای طرح (context)
در این مرحله اطلاعات زمینه ای مورد نیاز طرح از جمله تعداد نیروی انسانی بخش قلب و CCU (تعداد پزشکان، پرستاران ، بهیاران و نیروهای خدماتی)، تعداد تخت، درصد اشغال تخت و تخت روز اشغالی بخش های یاد شده ، تعداد پرسنل هر شیفت کاری صبح، عصر و شب جمع آوری می گردد. همچنین اطلاعات مورد نیاز در خصوص منابع ، امکانات ، مشکلات و نیازهای بخش های قلب و CCU از افراد درگیر در طرح ، دریافت می شود.
مرحله سوم ـ در نظر گرفتن ورودیهای برنامه (Inputs):
کلیه ورودیهای طرح مشخص شده و برای تهیه آنها اقدام می گردد، از آن جمله می توان به موارد زیر اشاره نمود:
طراحی الگوی مناسب برای اجرای پروژه، در نظر گرفتن بودجه مناسب برای اجرای طرح ، انجام مرور متون مناسب ، بررسی برنامه های دیگر ارتقای کیفیت و ارزیابی ویژگیهای برنامه فعلی نسبت به
برنامه های مشابه از نظر قابلیت رسیدن به اهداف ، در نظر گرفتن برنامه زمان بندی شده مناسب برای اجرای طرح، طراحی ابزار اندازه گیری مناسب برای سنجش تغییرات ایجاد شده پس از اجرای طرح (طراحی پرسشنامه برنامه)
در نظر گرفتن آموزشهای لازم برای افراد درگیر در برنامه به همراه تهیه طرح درس ها و جزوات آموزشی مناسب. محتوای آموزش برخی از این آموزش ها به قرار زیر است:
آموزش مفاهیم پایه از جمله سازمان یادگیرنده ، سلامت سازمانی ، فرهنگ سازمانی ، خلاقیت و نوآوری ارتقای کیفیت ، پویایی گروه ، مشارکت ، انجام کار تیمی ، تکنیکهای حل مشکل.
مرحله چهارم تدوین فرآیندهای برنامه :
در این مرحله در ابتدا به منظور ایجاد تیم اصلی ارتقای کیفیت ، کمیته هادی یا steering committee با حضور اعضای زیر تشکیل می گردد:
رئیس و مدیر بیمارستان ، مسئول واحد پرستاری ، مسئول واحد آمار و مدارک پزشکی ، مسئول واحد خدمات ، سرپرستار CCU و بخش قلب ، رئیس بخش قلب و CCU ، نماینده ای از منشی های بخش CCU و قلب ، نماینده ای از نیروی خدماتی ، نماینده ای از واحد تجهیزات بیمارستان .
این کمیته نقش اصلی را در طراحی ، اجرا و ارزشیابی طرح حاضر ایفا می نماید . در مرحله بعد اعضای کمیته هادی به همراه پرسنل بخش قلب و CCU تحت آموزش های لازم قرار می گیرند. محتوای آموزش این افراد در قسمت ورودیهای برنامه ذکر شده است. آموزش های یاد شده بطور مداوم در کل دورة اجرای طرح برحسب نیاز ادامه خواهد یافت . در مرحله بعدی اعضای کمیته هادی به همراه پرسنل بخش قلب و CCU نیازها و مشکلات مربوط به خودرا در حیطه های مختلف مشخص کرده و اولویت بندی می نمایند. سپس با توجه به اولویت های بدست آمده ، اقدام به تشکیل گروهها یا حلقه های ارتقای کیفیت ، برای حل آن مشکلات می نمایند. این حلقه ها با هدف رفع مشکلات مشخص شده و ارتقای کیفیت فرآیندهای بخش قلب و CCU تشکیل می شود و بدین منظور از تکنیکهای حل مشکل و سایر آموزشهایی که دریافت کرده اند یاری می جویند.
فعالیت این حلقه ها در مرحله نخست ، طراحی ابزارهای اندازه گیری مناسب برای سنجش تغییراتی است که پس از اعمال مداخله صورت می گیرد. با طراحی ابزارهای یاد شده ، اعضای حلقه ها وضعیت هر یک از فرآیندها یا متغیرهای مورد سنجش را ارزیابی نموده و به منظور اصلاح یا بهبود آنها، با استفاده از روش ها و تکنیک های آموخته شده ، اقدام می نمایند. در طول اجرای برنامه گزارش عملکرد حلقه ها در کمیته هادی مورد بررسی قرار گرفته و به منظور بررسی چگونگی پیشرفت طرح، پایش فعالیت ها ، بررسی مشکلات پیش آمده و چگونگی رفع آنها در کمیته هادی بحث و تبادل نظر صورت می گیرد.
مرحله پنجم ـ ارزشیابی حاصل نهایی برنامه (Impact) :
در این مرحله موارد زیر مورد ارزشیابی قرار می گیرد:
• اثرات طرح از نظر دست یافتن به اثرات مثبت دیگری غیر از موارد مورد نظر اولیه ( در این مورد قبل و پس از مداخله پرسشنامه استاندارد کوپراسمیت در مورد سنجش اعتماد به نفس افراد ، از کلیه پرسنل درگیر در طرح تکمیل می گردد).
• بررسی اثرات طرح مبنی بر این که آیا طرح به نیازهای مهم بخش های قلب وCCU و نیز پرسنل آن توجه داشته است.
• بررسی اثرات طرح در گروههای دیگری غیر از گروه هدف (از جمله پرسنل سایر بخش های بیمارستان، اعضای خانواده پرسنل درگیر در طرح)
• آنالیز نتایج بدست آمده از تکمیل پرسشنامه طرح قبل و پس از مداخله در این مرحله صورت می گیرد.
مرحله ششم ـ ارزشیابی اثر بخشی برنامه (effectiveness) :
در این مرحله موارد زیر مورد ارزشیابی قرار می گیرد:
• قضاوت در مورد اثربخشی الگوی ارائه شده در مقایسه با مدل های دیگر ارتقای کیفیت .
• عمق ، کیفیت ، دامنه و اهمیت اثرات طرح بر افراد درگیر در برنامه .
از آنجائی که در این طرح ، به منظور ارتقای کیفیت فرآیندهای سازمانی از تشکیل حلقه های ارتقای کیفیت یاری گرفته می شود، شاخص های رشد فردی و گروهی افراد مورد توجه قرار می گیرد این شاخص ها در زیر آمده است:
1-پاسخ دهی در حضور جمع (Compresence) یا درصد مشارکت هر نفر در گروه
2-احساس لذت از حضور در گروه
3-تغییر در محتوای گفته های افراد در گروه (برگرفته از مدل تحلیل محتوای بیلز ، فصل دوم کتاب پویایی گروه فورسایت)
4-تأثیر حضور در گروه بر احساس صمیمیت ، احساس تعلق خاطر و احساس حمایت بین افراد
5-تمایل به حل مشکل و ابتکار در زندگی
6-اشتیاق به یادگیری مطالب جدید
7-احساس لذت از زندگی
مرحله هفتم ـ ارزشیابی استمرار برنامه (Sustainability) :
در این مرحله موارد زیر مورد ارزشیابی قرار می گیرد:
• شناسایی موفقیت هایی از برنامه که افراد درگیر در طرح خواهان ادامه فعالیت آن پس از اتمام طرح هستند از جمله ادامه فعالیت تیم های تشکیل شده .
• شناسایی اثراتی از برنامه که پس از اتمام آن ادامه می یابد، از جمله برخی رفتارهای اعضای درگیر در طرح (مانند اشتیاق به یادگیری مطالب جدید).
مرحله هشتم ـ ارزشیابی قابلیت انتقال برنامه (transportability) :
در این مرحله موارد زیر مورد ارزشیابی قرار می گیرد:
• بررسی اثراتی از طرح که قابلیت انتقال دارد از جمله قابلیت به کارگیری طرح در مکان های دیگر .
شایان ذکر است اثرات بدست آمده از اجرای هر یک از مراحل طرح، در انتهای هر مرحله به اطلاع افراد درگیر در آن رساند شده و نقطه نظرات آنان برای ادامه فعالیت ها و انجام تصمیم گیری مورد توجه قرار می گیرد. فعالیت های برنامه نیز به طورمداوم توسط کلیه افراد درگیر در طرح پایش شده و مستند می گردد.
در انتها نیز گزارش پایانی پروژه تدوین شده و در آن تمامی جزئیات طرح از زمان طراحی تا اجرای آن به صورت گزارشی مدون می گردد. در گزارش نتایج برنامه ، شیوه طراحی ارزشیابی و یافته های حاصل از آن آورده می شود.
نتایج
داده های حاصل از تکمیل پرسشنامه طرح ،که به منظور سنجش تغییرات حاصل از اجرای پروژه ، طراحی می شود ، توسط آزمون های آماری مناسب مورد آنالیز قرار می گیرد ( آزمون ویل کاکسون ، paired t-test و مک نمار ).
همچنین یافته های حاصل از ارزشیابی طرح در موارد حاصل نهایی (impact) ، اثر بخشی(effectiveness) ، قابلیت استمرار(sustainability) ، قابلیت انتقال (transportability) ، در قالب جداول طرحی شده ، بر اساس مراحل مدل (CIPP) ، آورده می شود (جدول شماره 1)
در جداول یاد شده ، کلیه مراحل کار و فعالیت هایی که افراد درگیر در برنامه به انجام می رسانند ،آورده
بحث و نتیجه گیری
انجام کار تیمی و سهیم شدن در بهبود و توسعه سازمان ، در بالندگی فردی و اجتماعی نیروهای انسانی سازمان نقش به سزایی ایفا می نماید . افراد با شرکت در یک تجربه کار تیمی ، قابلیت ها و تواناییهای خود را کشف نموده و انگیزه قویتری در انجام فعالیت های خویش بدست می آورند . علاوه بر اثرات محسوس انجام فعالیت های یاد شده (همچون ارتقای کیفیت و بهره وری ، کاهش هزینه ها ، کاهش غیبت از کار و افزایش امنیت کارکنان ) ، افزایش توانمندیهای افراد ، اثرات نا محسوسی نیز در پی خواهد داشت که چند مورد آن در زیر اشاره می شود(8و9و10و11):
• افزایش رضایت مشتریان داخلی و به دنبال آن رضایتمندی مشتریان خارجی
• افزایش فضای اعتماد دو جانبه در محیط کار
• بهبود نگرش افراد نسبت به کار و زندگی
• گسترش ارتباط و مشارکت افراد در محیط سازمان
• تغییر فرهنگ سازمانی در رویارویی با مشکلات سازمان از سوی کارکنان
حلقه های ارتقای کیفیت در ژاپن ، پس از دست یابی به شهرت و کامیابی گسترده هم اکنون به صورت یک روش مشارکت در ایالات متحده و اروپا مورد استفاده قرار می گیرد . شواهد نشان می دهد که مدیران از کارکنان درگیر در برنامه های مشارکت ، پشتیبانی بیشتری دریافت می کنند تا از دیگر کارکنان . یافته های پژوهشی حاکی از آن است که هر گاه مدیران درصد بیشتری از کارکنان را در برنامه های مشارکت درگیر کنند ، درباره موضوعات بیشتری از آنان نظر خواهی کنند و اختیارات زیادتری را برای اجرا توصیه های آنان در نظر بگیرند ، از سوی کارکنان از پشتیبانی بیشتری برخوردار می شوند(12و13و14).
از موارد ذکر شده چنین بر می آید که پرداختن به جنبه های مختلف انجام فعالیت های تیمی و مشارکتی باید به طور جدی در سازمانها مورد توجه قرا گیرد. از این رو به کار گیری الگوهای متنوع در کنار سایر مدل های ارتقای کیفیت می تواند راهکار های مختلفی را فرا راه مدیران قرار دهد(15و16). در این مقاله ، الگویی با استفاده از مدل بهبود کیفیت CIPP به منظور گسترش کار تیمی و انجام فعالیت های مشارکتی برای کارکنان ، ارئه شده است. الگو یاد شده با رویکرد نظام دار و نظارت مرحله به مرحله ، بر اساس ویژگیهای فرهنگی و اجتماعی سازمان مورد نظر ، مناسب سازی شده است. برای مراحل مختلف الگوی پیشنهادی ، بر اساس مراحل مدل CIPP ، شاخص های اختصاصی تعریف شده است که میتوان به وسیله آن میزان موفقیت هر مرحله را تعیین و اندازه گیری نمود.
این الگو برای مدیران ، امکان نظارت دقیقی را فراهم آورده و به آنان یاری می رساند تا به راحتی فعالیت های ارتقای کیفیت خود را در سازمان پایش نموده و با جمع آوری اطلاعات ارزشیابی نمایند. موارد یاد شده کمتر در سایر مدل ها ارتقای کیفیت از جمله مدل CQI دیده شده است. پژوهشگران استفاده از الگوی ارائه شده در طرح حاضر و آزمون آن را برای گسترش کار تیمی و بهبود کیفیت فرایندهای سازمان پیشنهاد می نمایند.
تقدیر وتشکر
نویسندگان مقاله مراتب سپاس و قدردانی خود را از معاون محترم آموزشی دانشگاه علوم پزشکی اصفهان ، جناب آقای دکتر بهزاد شمس ، به سبب راهنماییهای ارزنده ایشان در ارتباط با بکارگیری مدل CIPP وآشنایی بامفاهیم این مدل ، ابراز می دارند.
منابع :
1.نجف بیگی ، رضا. سازمان یادگیرنده نگرشی جدید در مدیریت ، مجله اقتصاد و مدیریت ، شماره 33، سال 1376.
2. دفت ، ریچارد. تئوری سازمان و طراحی ساختار . ترجمه علی پارساییان و سید محمد اعرابی، انتشارات موسسه مطالعات و پژوهش بازرگانی. 1374.
3 . آقایی فیشایی ،تیمور . خلاقیت و نو آوری در انسانها و سازمانها ، تهران : انتشارات ترمه ،چاپ اول ، 1377 .
4 .کیانپور ،کوروش .(( بررسی تغییرات سازمانی روی شاخصهای سلامت )) . پایان نامه کازشناسی ارشد، دانشکده بهداشت ، دانشگاه علوم پزشکی بقیه الله ،1381 .
5 .کوریلسکی - بیلیار، فرانسواز . ازمیل به تغییر تا لذت تحقق آن . مترجم الهه رضوی . تهران : سازمان مدیریت صنعتی ، 1378 .
6 .احسانپور ، جمشیدی ح . جزوه الگوی ارزشیابیCIPP ،1379 .
7. گلشیری ،پرستو.نقش مشارکت مادران در تغییر عملکرد آنان پیرامون رشد و تغذیه کودک (ارزشیابی بر اساس مدل سیپ) .پایان نامه دریافت تخصص پزشکی اجتماعی ،دانشکده پزشکی، دانشگاه علوم پزشکی اصفهان ،1382 .
8-عباسی، گیتی . درسهایی از مشارکت جامعه در توسعه بهداشت . تهران : وزارت بهداشت ، درمان و آموزش پزشکی ، حوزه معاونت امور بهداشتی ، 1374.
9-گروه مؤلفان سازمان جهانی بهداشت . آموزش برای بهداشت . ترجمه سیمین حکمت و همکاران . تهران : شرکت سهامی دارو پخش ، 1364.
10-فورسایت، دانلسون . پویایی گروه . ترجمه مهرداد فیروز بخت ، منصور قنادان. تهران : مؤسسه خدمات فرهنگی رسا ، 1380.
11-ویلیامز ، گلن . همه برای بهداشت. ترجمه سعاد محفوظ پور ، سیدرضا پرپین چی ، تهران : نشر شهر آب ، 1373.
12-Stufflebeam D. Evaluation checklists project. June 2002 . Available from URL : http: // www. wmich. edu /evalctr / checklists
13-Rifkin SB. Community Participation in maternal and child health / family planning programmes . Geneva : WHO . 1990.
14- Bhuiya A Yasmin F Begum F Rob U. Community participation in health family planning and development activities a review of international experiences. Bangladesh : The population council 1996.
15-Kahassany HM Oakley P. Community involvement in health development . Malta : WHO 1999.
16-Yougkittikul T Tansakul O. Health and social development in Thailand . Bangkok : Royal thaigovernment Who. 1988.