hc8meifmdc|2011A6132836|Ranjbaran|tblEssay|Text_Essay|0xfcff747d08000000c50d000001000100
عنوان مقاله :
تعاملِ خانه و شهر
موضوع مقاله :
بررسی جایگاه شهر در روند شکل گیری خانه _ نمونه موردی شهر اردستان
نگارنده :
اباصلت عسکری رابری
واژه های کلیدی :
خانه ، شهر ، کویر ، معماری ، شهرسازی
چکیده مقاله :
روند زندگی در خانه های سنتی ایران، دارای روح و حیات است . در حقیقت فرهنگ و خصوصیات روانی جمعیت
استفاده کننده ، عاملی موثر در طراحی محیط مصنوع است . محیط مصنوع الگوی خود را از شرایط فرهنگی رامون می گیرد، لذا محله بندی ها ، توسعه و طراحی معابر ، فضاهای محله ای و بین محله ای علاوه بر شرایط طبیعی ، معیشتی، بر اساس اعتقادات ، سنتها ، فرهنگها و قومیتها استوار شده است . در اینجا سعی شده تا نسبت بین خانه و شهر بعنوان بستر
زمینه( فرهنگی، سنتی، اعتقادی و ....) بررسی شود. بررسی انجام شده در دو بخش آمده است .
بخش اول به بستر و زمینه تاریخی شهرکویری اردستان پرداخته ، به بطوری که شکل گیری شهر و تعامل خانه با
شهر پی گرفته شده در نهایت هماهنگی کامل با بوم منتج شده است .
بخش دوم به تغییر مفهوم خانه و شهر در اردستان پرداخته و عوامل ماهوی و ساختاری این تغییرات بررسی شده
است . پیگیری این مبحث با تغییر نگرش مردم به زندگی وعدم هماهنگی ساختار شهر اردستان با وضعیت فعلی به پایان رسیده است .
از تمامی بحثهای ارائه شده در این مقاله آنچه حاصل شده به شرح زیر می باشد :
خانه جزی یی از یک شهر بوده و هنگامی که کلیت شهر در هماهنگی کامل با خانه باشد ، خانه مفهوم واقعی خود را پیدا خواهد کرد . بنابراین اگر، خانه امروزی در شهر امروزی جوابگو نیست ، به علت ساختار شهر در جامعه امروز می باشد و به همین علت ، خانه دیروز در شهر دیروز پاسخگو بوده است . لذا ظهور مناسب هر کدام ، در شهرهایی که متناسب با آن نیستند ، امکان پذیر نمی باشد .
مقدمه
شاید بارزترین نمود عینی از معماری هر دوران خانه باشد که انعکاس افکار و حیات زمانه حاکم بر آن دوران است ،
لذا بررسی خانه ، همواره نمایشگر تحولات جاری در جامعه شکل دهنده آن می باشد . این مقاله با بررسی جایگاه شهر در شـکل شکل گیری خانه ، سعی در مشخص نمودن رابطه متقابل شهر و خانه دارد . پرسش اصلی که در این مقالـه پیگیری شـده ، نـسبت میان شهر و خانه می باشد و پاسخ گویی به آن ، پرسش های دیگری را مطرح ساخته که از آن جمله ، دلایـل مـاهوی تغییـرات بنیادی در شکل گیری شهر و خانه چیست ؟ یا به چه علت تمایل مردم به زندگی در خانه های جدی ید بیشتر است؟ و چرا خانـه های قدیمی جوابگوی شهر های امروزی نیست ؟ و ........ .
برای پاسخگوی یی به ا ن سوال ها و ملموس شدن مباحثی که در پی آمده ، یکی از شهرهای قدیمی ایران به عنـوان نمونه موردی انتخاب شد یه و در قالب این شهر به سوال ها پاسخ داده شده است . شـهر مـورد نظـر اردسـتان بـوده کـه سـابقه طولانی در تاریخ کشور ما دارد .
این تصویر گویای نکات بسیاری در مورد وضعیت معماری و شهرسازی ایران است . مهمان ناخوانده ای که سـر زده
وارد شده و قصد تملک خانه را دارد . سوال های مطرح شده در چارچوب ایین تصویر و زمینه آن بررسی شده ، لذا مقاله مورد نظر در دو بخش آورده شده است.
بخش اول به بستر و زمینه تاریخی شهر اردستان پرداخته که به نوعی توضیح این تصویر است .در این بخش
به معرفی اردستان ، شکل گیری شهر اردستان و تعامل خانه و شهر درآن پرداخته شده است . در این شـهر مـشخص شـده کـه چگونه خانه مفهوم خود را در بستر شهر پیدا کرده و در تعامل سازنده ای با شهر بسر می برد . این تعامـل بـه گونـه ایـست کـه نیازهای ساکنان را جواب داده و کالبدی هماهنگ با بوم بوجود آورده است .
بخش دوم به بررسی علل ماهوی و ساختاری ورود مهمان ناخوانده پرداخته شده اسـت . در ایـن بخش ، عوامل ماهوی و ساختاری تغییر مفهوم خانه و شهر در اردستان بررسی شده و شروع تغییرات ، ماهیت تغییرات و عوامـل
ساختاری تغییرات پی گرفته شده است . این بخش نشان داده ، خانه های جدید که متناسب با نیازهای جامعه امروز بـوده ، در بافت قدیمی اردستان تبلوری نامیمون پیدا کرده و خانه های قدیمی بافت نیز بـا وضـعیت جدیـد همـاهنگی نداشـته ، لـذا تـضاد شدیدی در ساختار و کالبد بافت قدیم شهر اردستان حادث شده است . در انتهای این پژوهش ، نتیجه گیری کلی مباحث مطرح_ شده آمده است طبق این نتیجه گیری ، هماهنگی کالبد با بوم و شرا یط فعلی جامعه باعث بوجود آمدن، شهری ، متناسب بـا نیازهای امروزی مردم اردستان است .
بررسی زمینه و بستر شهر کویری اردستان
موقعیت جغرافیایی اردستان
شهر اردستان در 33 درجه و 22 دقیقه عرض شمالی و 52 درجه و 37 درجه طول شرقی از نصف النهـار گرینـویچ قـرار داشته ، از طرف شمال به بیابانهای کویری ، از طرف جنوب به برخوار و کوهپایه اصفهان، از مشرق به نائین و انارک و از مغـرب به شهرستانهای کاشان و نطنز محدود می شود
1 . شکل گیری شهر اردستان
" قنات ارونه" اساسی ترین عامل بنای شهر درنقطه فعلی می باشد ، بنابراین عامـل عمـده اقتـصادی ، کـشاورزی ،
تحت تاثیر این قنات شکل گرفته است . از عوامل تاثیر گذار در شکل گیری شهر اردستان پدیده هـای طبیعـی ( تبـدیل دریاچـه نمک به کویر ) که در شهر قبلی رخ داده و باعث جابجایی به مکان فعلی گشته است .
از آنجایی که پادشاهان ساسانی همواره در پی محو آثار اشکانیان ، تغییر نام و موضع شهرها بـوده انـد ونـام خـود را بـر شهرهای که سازنده آن بودند می گذاردند ، لذا اردشیر بابکان در این شهر آتشکده ای بزرگ بر پا مـی کنـد
تعامل خانه و شهر در اردستان
خانه محل سکون آرامش و راحتی است و استفاده کنندگان به آن تعلق خاطر دارند. این آرامش وسکون حاکم در
خانه های سنتی باعث شده تا در پناه آن خانواده ها به تربیت فرزندان خود پرداخته ، رفع خستگی ناشـی ازکـار و فعالیـت ، تـداوم سینه به سینه فرهنگها و پیشینه تاریخی را به همراه داشته باشد.
این اتفاقی است که در خانه های قدیم اردستان افتاده است . خانه های اردستان به دور از تفاخر و به رخ کشیدن
خود کامگی صاحبان آن ، با کمال فروتنی و احترام به پیرامون خود ، در ارتباط با سایر فضاهای شهری می باشد .
همچنین خانه های اردستان در ارتباط مستقیم با باغهای اطراف خود هستند . لذا بافت اردستان ترکیبی از فضاهای بـسته ، نیمـه بسته و باز می باشد .
به علت اعتدال هوا در اردستان به کارگیری تدابیر معمارانه همچون بافتهای کویری احساس نشده است ، لذا معماری آن خشتی بوده و عناصر استفاده شده در آن تاحدودی تعدیل شده است .
نقض سطوح به هم فشرده بافتهای کویری ، نداشتن بادگیر و حیاطهای مرکزی چهار طرفه متـراکم و همچنین داشـتن روزنـه های روبه بیرون ( بیشتر به باغ ) از ویژگی های بافت تاریخی اردستان می باشد که در نتیجـه خانـه هـای اردسـتان نیـز از ایـن شرایط برخوردار می باشد .
پیوند مستقیم خانه های قدیمی اردستان با طبیعت بسیار ملموس تر از سایر بافتهای کـویری ایـران مـی باشـد لـذا ایـن ویژگی باعث به وجود آمدن نوعی سازماندهی خاص در شهر اردستان شده ، بطوری که کاملا قابل تـشخیص از سـایر بافتهـای کویری می باشد .
تاثیر شهر در شکلی گیری خانه
انسان موجودی است اجتماعی، لذا نمی تواند بدون دیگران به زندگی خود ادامه دهد . از جهتی یکجا نـشینی احکـامی را برای انسان به وجود می آورد که برای ادامه زندگی در آن مجموعه ، رعایت آن الزامی است . این احکام به نوعی قراردادی انـد ، یعنی کسانی که می خواهند جمعی داشته باشند و حول آن شکل بگیرند ، ملـزم بـه رعایـت آن احکـام هـستند . از نظـر کالبـدی احکامی وجود دارد که به مرور زمان حاصل شده است . این اتفاق در اردستان به صورت ملموسی رخ داده است بـه طـوری کـه معماری آن ، در هماهنگی کامل با بوم بوده و تمهیدات لازم در جهت آسایش ساکنین اندیشیده شده است .
شهر فعلی اردستان به دوره ساسانیان بر می گردد و از آنجائی که آب نقش اساسی در این شهرها داشته است . از ایـن رو ، جایی که آب نبوده ، شهری هم به وجود نیامده ، بنابراین مبنای این شهر به خاطر وجود قناتهای فراوان است .
رشته های قنات عامل توزیع فضایی در شهر اردستان می باشد . این شهر به شش محله قـدیمی تقـسیم شـده کـه در حقیقت این محله ها مظهر قناتها بوده ، فضاهای شهری حول آن شکل گرفته اند.
آنچه از نقشه شهر اردستان بر می آید هماهنگی کامل شهر با مسیرهای قنات بوده ، محله ها ومراکز آن ، طی حرکتی ارگانیک پا به پای مسیر قنات بوجود آمده و شکل گرفته اند . مظهر قناتها ومسیرهای آن در شش نقطه شـهر بـوده ، بنـا بـراین شهر به شش قسمت تقسیم شده و فواصلی که میان این شش مرکز به وجود آمده به وسیله باغها پر شده است . هر مرکز از ایـن مراکز، از طریق مسیر هایی به هم وصل شده اند که از میان باغات می گذرد، بنابراین الگویی کاملا متمایز از نظر شهری با سایر شهرهای ایران ( حتی به لحاظ هندسی ) دارد . این ساختار، تمامی اجزای شهر را در برگرفته و خانه هـا نیـز ( بافـت مـسکونی ) هماهنگ با بافت پیرامون واحکام کالبدی شهر می باشد .
آنچه خانه را خانه می کند بر آوردن نیاز های انسانی است و این مهم زمانی اتفاق می افتد که خانه درتعامل مناسب بـا بستر و زمینه آن یعنی شهر باشد . این نکته به خوبی در طرح محله های مسکونی اردستان مشخص می باشد. این محله هـا ، در عین تفکر برای سکونت یک خانواده به طور مستقل ، صحبت از یک خانواده بزرگتر می کنند .
در این مورد ، سلسله مراتب خانواده ، همسایگان ، کوچه ، کو ی ، محله و شهر وجود دارد . طراحی محیط به تبعیـت از این تفکر راه به جایی می برد که در طرح یک خانه ، فضای خصوصی ودر طرح دیگر فضاها ، حفظ شرایط اجتماعی ، فرهنگـی ، و یکپارچگی فضای اجتماعی مطرح می شود . نقش عوامل اجتماعی و فرهنگی را نه تنها در طرح محله های مسکونی ، بلکـه در کل و جز فضاهای اردستان ( بازار ، حمام ، مرکز محله و فضاهای بین آنها ) می توان مشاهده کرد.
بطور کلی هنگامی که یک کل تعین شده باشد اجزا نیز تابعی از آن می گردند . بنابر این ، خانـه زیـر مجموعـه و
جزئی ازشهر بوده لذا درتعامل کامل با کلیت (شهر) می باشد .
بررسی عوامل ماهوی و ساختاری تغییر مفهوم خانه وشهردر اردستان
شروع تغییرات
شهرها برای استمرار حیات خود علاوه بر موقعیت مناسب به شرایط مساعد طبیعی ، ارتباط فرهنگی و اجتماعی و حیـات اقتصادی نیاز دارند. شهرهای قدیمی ایران در ارتباط با عوامل طبیعی ، خود را به نحوی با محیط تطبیق داده اند که گویی بخشی از محیط هستند .
ارتباط اجتماعی در یک فضای همسایگی ( محله ) از ویژگی هـای زنـدگی در شهر است. از این رو ، مهمترین عامل در شهر سازی ایران بسط و انسجام محیط اجتماعی ، فرهنگی و روابـط محلـه ای اسـت، ولی آنچه امروز مشاهده می شود ، گویای سخنی دیگر است.
" وجود مشکلات در شهرهای امروز بدان معنی است که شاید صنعت وپدیده های صنعتی بین انسان و طبیعت او جدایی افکنده باشد . اگر چه صنعت در نواحی مختلف دنیا نتایج مثبتی را به همراه داشته ولـی ایـن امـر در کـشورهای در حـال توسـعه همچون ایران موجب بروز عوارض شده که به گونه ای کاملا متفاوت با کشورهای توسعه یافته قد برافراشته است"
1 . ماهیت تغییرات
از جمله دلایلی که باعث بوجود آمدن تغییرات اساسی در شهر اردستان شده ، دستاوردهای ناشی از ورود فن آوری جدید است . درحقیقت ورود فن آوری و پذیرفتن آن از طرف مردم به عنوان بهترین گزینه از مهمترین دلایل تغییر ماهیت خانه و شهر در اردستان می باشد . بنابر این دستاوردهای حاصل از ورود فن آوری به شهر در روند این تغییرات موثر واقع شده است .
از جمله تاثیراتی که ورود فن آوری در اردستان بر پیکر شهر بجای گذاشته ، تغییر نگرش مردم به زندگی می باشـد . از نگاه شهروند امروزی سرعت حرف اول را در زندگی می زند و این که بتواند در عصر ارتباطات به راحتی دسترسی همه جانبـه بـه آنچه در پیرامون خود می گذرد داشته باشد . لذا وقتی می بیند ، کالبدی که در آن قرار گرفته، ایـن امکـان را بـه او نمـی دهـد ، دست به تغییر و یا حتی تخریب آن زده ، آن گونه که متناسب با نیاز خود بوده ، شکل می دهد .
تاثیر دیگر ورود فن آوری ، تجدد طلبی می باشد . این وضعیت حتی در ابعاد زیبا شناسانه اجتمـاع تـاثیر گذاشـته ، بـه طوری که زندگی در فضای سنتی را نوعی عقب ماندگی دانسته ، لذا سعی در متجدد نشان دادن خود می کنند . از ایـن رو اسـت که نمای سنگ گرانیت با شیشه های رفلکس به نمای کاهگلی (که ریشه دربوم دارد ) ترجیح داده می شود و نوعی تفاخر را ، به همراه دارد .
عامل موثر دیگر در این روند ، سیاست گذاری های غلط می باشـد . در دوره پهلـوی سیاسـت گـذاری هـا در
جهت رواج تجدد بسیار رایج تر بوده و اولین ضربات بر پیکره بافتهای تاریخی ، در این دوره وارد شده است . این روند ، ریـشه در دوره های قبل از خود دارد.
ورود و نفوذ تاثیر گذار غرب در ایران از دوره صفوی شروع شد ولی اوج استیصال دولت مردان ایرانی دربرابر غرب بـه
عهد قاجار بر می گردد . لذا در این دوره مقدمات تجدد وتجدد طلبی در ایران آغاز و در دوره پهلوی به اوج خود مـی رسـد . هـم زمانی حکومت پهلوی با مدرنیسم ، عامل تسریع روند تجدد طلبی در ایران شد، لذا اردستان نیز همانند هر شهر تاریخی ایران ، از این دست اندازیها مصون نماند و با شروع خیابان کشی در بافت تاریخی ، زمینه حضور معماری جدید فراهم آمد .
عامل مهم دیگری که دراین تغییرات موثر بوده وهست ، معماران وشهرسازان می باشد . این دسته از افراد جامعه ، بـه عنوان متخصصان این عرصه ، سهم بسزایی در روند تغییرات دارند . این قشرکه در ابتدا ، تحصیل کردگان فرنگ بودنـد ، تحـت تاثیر معماری و شهر سازی غرب قرار گرفته ، عاملی برای ترویج تغییرات در جامعه شده اند . متاسفانه امروزه نیز با گذشـت چنـد دهه ازشروع تغییرات ، در ماهیت و محتوای معماری و شهرسازی ایران ، هنوز بـه نتیجـه قـاطع ، کـارا ومـشخص نرسـیده انـد و نتوانسته اند نتایج معماری گذشته خود را حفظ کرده ، فن آوری را به خدمت گرفته و به زبان امروز بیان کنند . بحران بی هویتی در معماری ایران و نبود افرادی که بتوانند به این چالش خاتمه دهند ، بسیار احساس می شود .
شاید اصلی ترین دلیل این تغییرات ، نبود جایگزینی مناسب و متانسب با روحیات زمانه امروز بوده و پیدا کردن جایگزین مناسب به عهده این قشر از جامعه می باشد .
به نظر می رسد ، آنچه امروز در مراکز دانشگاهی و محافل تخصصی معماری مـا میگـذرد (بـه دلیـل عـدم تولیـد علـم ، نشناختن روح معماری ایرانی ، مصرف گرایی علمی ، تقلید و کپی برداری، سعی در فهماندن چیزی که خود نفهمیده اند ، و غیره) نمی تواند پاسخی برای این بحران باشد. بنابراین تغییرات اساسی در این چرخه فرسایشی مورد نیاز می باشد .
عوامل ساختاری
از مهمترین عوامل ساختاری ، عدم هماهنگی بافت قدیم با دست آورهای فن آوری و به ویژه ماشین است .
ماشین ، عامل اصلی شروع تغییرات ، در ساختار بافت می باشد . در جهانی که سرعت حرف اول را می زنـد ، لاجـرم
آوردن این پدیده به درون زندگی از اهمیت ویژه ای برخوردار می باشد ، بنابراین دست به تغییرات ساختاری در خانه وشـهر زده ، آن رامتناسب با وضعیت فعلی خود در می آورد .
پیامد دیگری که به خاطر وجود ماشین حاصل می شود ، حذف سلسله مراتـب دسترسـی موجـود در شـهر مـی باشـد .
بنابراین شهروند دیگر نمی خواهد برای رسیدن به مقصد ، از کوچه ، گذر، کوی، محله و ..... غیره عبورکند ، تا در کمترین زمـان ممکن ، به مکان مورد نظر خود برسد .
عامل موثر دیگردر این تغییرات ، افزایش جمعیت می باشد . بنابراین محدوده بافت قدیم و خانه های آن ، جوابگوی نیاز افراد نمی باشد ، لذا یا باید خانه ها خراب شود و واحدهای بزرگتری ساخته شود و یا دراطراف محدوده بافـت بـه سـاخت و سـاز جدید بپردازند . متاسفانه گزینه یک در اردستان بیشتر استفاده می شود و از این رو ، خانه های قدیمی تخریب شده و خانه هـای جدیدی روی آن ساخته می شود .
عامل موثر دیگر در روند این تخریب ، نبود معماران سنتی می باشد . این کمبود باعث شده که اگر کـسی تمایـل بـه زندگی در خانه های قدیمی را داشته باشد ، نتواند به خواسته خود برسد . در مورد مرمت و تعمیـر خانـه هـای قـدیمی ، مـشکل پابرجاست . بنابر این امکان ساخت و ساز به شیوه قبلی و نگهداری و مرمت از بناهای فعلی برای عموم مردم امکان پذیر نیست . لذا تسریع روند تخریب بافت قدیم را ممکن می سازد.
سختی زندگی در خانه های قدیمی و مشکلات سرمایشی ، گرمایشی ، تهویه و ....... از عوامل موثر در عـدم رغبـت
ساکنان ، برای زندگی در این خانه ها بوده ، در نتیجه تخریب خانه ها ی قدیمی را ممکن می شود . مردم امروزه ترجیح می دهند
در جایی زندگی کنند ولو با هزینه بیشتر ، که آسایش داشته باشند و دردسری را متحمـل نـشوند . چـون نگهـداری خانـه هـای قدیمی با مشکلات فراوان همراه می باشد .
عامل موثر دیگر در تخریب این گونه بناها که از پیامدهای ترک تدریجی بافت قدیم می باشد ، حضور افراد کم درآمد و بی بضاعت ، در بافتهای سنتی است . حضور این قشر از جامعه تاثیر بسزایی در نگاه مردم به این دسته از فضاها دارد ، لذا مردم ترجیح می دهند که در جای دیگر زندگی کنند
نتیجه گیری:
آنچه بعنوان طرح سوال ، درمقدمه مقاله مطرح شد ، نسبت خانه با شـهر بـود . درطـی دو بخـش ، بـا بررسـی نمونـه موردی شهر اردستان ، بر آن شدیم که به این پرسش ، پاسخ دهیم .
از آنجایی که شهر، بعنوان کلیت و بستر کالبدی جامعه بوده ، خانه ، دانه بندیهای اصلی آن را تشکیل می دهـد . بنـابر این شهر، حکم کل را داشته و خانه جز می باشد . همانطور که کل جامعیتی مشخص داشته ، جز در قالب آن قرار گرفته و در این حالت ، از ترکیب جز ، کل بوجود می آید .
این رابطه نسبت خانه با شهر را به صورت کلی بیان می کند . در شهر اردستان ، با توجه به عامل اصلی شکل گیـری آن ، یعنی قنات ارونه ، مسیر حرکت آب ، عامل اصلی سازمان دهی فضایی می باشد .
این عامل کالبدی در کنار سایر عوامل اقتصادی ، سیاسی ، جغرافیایی، اجتماعی و فرهنگی در طـی قرنهـای متمـادی بـه کالبـد اردستان شکل داده و خانه های آن با توجه به این وضعیت شکل گرفته اسـت . بنـابراین دانـه بنـدی هـای شـهر اردسـتان ، در تعامل(و نه در تقابل) با شرایط ذکر شده ، بوجود آمده است .
از این طرف ، دنیای صنعتی اگر چه برای هر چیز راهی یافته ولی اغلب ، راه حلهای مادی مطرح کرده و عوامل نامرئی زندگی بشرکه در ابعاد روانی ، اجتماعی و فرهنگی مطرح می باشد ، به سویی افکنده است . از این روست که در اردستان ، خانـه های مسکونی و محله های جدید به دور از حیات اجتماعی ، تنها مانند یک سرپناه عمل می کنند . همچنین عدم سازگاری خانـه های قدیمی با نیاز های امروز مردم اردستان ، باعث تخریب تدریجی خانه ها شده ، از آن طرف ، ظهور خانه های جدید به هیچ وجه در هماهنگی با بوم نبوده و کالبد مناسبی برای زندگی ، بوجود نیاورده است . در حقیقت ، عدم تعلق خانه های قدیم اردستان به شهر امروزی و ناسازگاری خانه های جدید با بوم ، نشان داده که هیچ یک از خانه ها با وضعیت امروز اردستان هماهنگ نمـی باشند .
در نتیجه ، ایجاد کالبد متناسب با شرایط فعلی اردستان ، تنها راه حل وضعیت کنونی می باشد . لذا خانه های قـدیمی باید توانایی هماهنگی با وضعیت جدید را پیدا کنند و خانه های جدید باید هماهنگ با بـوم اردسـتان باشـند . از تعامـل ایـن دو ، شاهد شهری امروزی ، با کالبدی متناسب نیاز و شرایط مردم اردستان خواهیم بود .
منابع و ماخذ
1 (بحرینی ، حسین : "تجدد و فرا تجدد و سپس از آن در شهر سازی" ، تهران ، دانشگاه تهران ، 1378 .
2 (حبیبی، سید محسن : " از شار تا شهر " ، تهران ، دانشگاه تهران ، 1378 .
3 (حسنی، عبدالمحمد : " مسجد اردستان" ؛ در مجله چیستا ،شماره 49 .
4 (سازمان جغرافیایی ارتش جمهوری اسلامی ایران : استان اصفهان ، جلد 60 6 ، ص .
5 (سلطان زاده، حسین : "فضای شهری در بافتهای تاریخی ایران "، تهران ، دفتر پژوهشهای فرهنگی ، 1372 .
6 (شیعه ، اسماعیل : "با شهر ومنطقه در ایران" ، تهران ، مرکز انتشارات دانشگاه علم و صنعت ایران ،1378 .
7 (مهندسان مشاور ایوان نقش جهان : "مستند سازی بافت فرهنگی _تاریخی اردستان "، تهران، 1384 .
8 (هاشمی ، احسان االله :" اردستان" ؛ در کتاب شهرهای ایران ، جلد چهار ، به کوشش محمـد یوسـف کیـانی ، تهـران ، جهـاد
،دانشگاهی 1366