hc8meifmdc|2011A6132836|Ranjbaran|tblEssay|Text_Essay|0xfcff0945070000006106000001000700
مقدمه:
مسجد مهم‌ترین فضای معماری در سر‌زمین‌های اسلامی است که علاوه بر کارکرد دینی و مذهبی و معنوی همواره از نقش اجتماعی سیاسی نیز بر‌خوردار بوده است.
اهمیت نقش دینی و اجتماعی مسجد موجب شده است که معماران و برخی دیگر از هنرمندان در همه دوره‌های تاریخی تلاش خود را در راه خلق فضایی مناسب و شایسته برای نیایش صرف کنند. به همین جهت است که مساجد هر دوره را می‌توان نمونه اعلای معماری و هنر آن دوره به شمار آورد. تقدیس مساجد را می‌توان مهم‌ترین عامل حفظ و بقای ساختمان مسجد‌های تاریخی دانست.
ایرانیان پس از گرایش به اسلام فرهنگ مقدس اسلام را با فرهنگ غنی ایرانی عجین کردند و این شامل تمامی زمینه‌ها و از جمله معماری است. همان‌طور که گفته شد تنها چند نمونه مسجد در ایران وجود دارد که به سبک اولین مسجد اسلامی که به دست پیامبر اسلام(ص) ساخته شده، بنا شده است و پس از آن معماری ایران در مسیری شروع به حرکت کرد که زاییده آن حرکت امروزه در جای‌جای ایران به شکل بنا‌های عظیم و زیبای مسجد خودنمایی می‌کند.
جغرافیای ورامین:
شهرستان ورامین در جلگه صاف حاصل خیز واقع شده و محدود است از جنوب به دریاچه نمک و از مغرب به حسن‌آباد قم و از شمال به دامنه‌های جنوبی کوه البرز و از مشرق به گرمسار (خوار سابق). حمد الله مستوفی قزوینی در کتاب نزهة القلوب درباره ورامین و مردم آن می‌نویسد: «ورامین در ما قبل دیهی بوده و اکنون قصبه شده و دارالملک آن تومان گشته طولش جزایر خالدات عزکه (77 درجه و 25 دقیقه) و عرض از خط استوانه... (35 درجه و 29 دقیقه) در آب و هوا خوشتر از ری است .و در محصول پنبه و غله و میوه‌ها مانند آن، اهل آنجا شیعه اثنی عشریند...)
بافت قدیمی و کهن این شهر تا حد زیادی از بین رفته.
پیشینه تاریخی شهر ورامین:
چشمه علی ری که در سال 1934 میلادی مطابق 1313 شمسی توسط دکتر اریک اسمیت صورت گرفت، هم اطلاعات بسیار مفیدی در اختیار محققین گذاشت و هم نشان داد که حفاری ده‌ها متر در شعیب بخشی از تپه «قیطریه» و با تپه جنوبی «حیذر» که عبارت بود، از اسکلت‌های یک پهلو و با پا‌های جمع شده و ظرف سفالین خاکستری و سیاه توام با اسباب آرایشی زنانه، مثل سنجاق و سوزن و دستبند و زینت آلاتی چون گوشواره، گردنبند سنگی و سورمه‌دان و مقایسه سفال خاکستری آن با آثار مکشوفه از پیشوای ورامین و کهریزک ری و آثار به دست آمده از داخل قبور قدیمی‌ترین قرار‌گاه بشری که شناخته شده (یعنی سیلک کاشان) حاکی از آن است که سرزمین ورامین هزاران سال قبل بستر تمدن ارزشمند ما بوده است و مسیر فرهنگ و هنر اهالی شمیرانات و مردم ورامین که عضوی از پیکر ری به شمار می‌رفتند در یک خط بوده است. (سرزمین‌ها) کلاویخو سفیر دربار کاستین که از ایران دیدن کرده بود درباره شهر ورامین نوشته است: «ورامین شهر بزرگی است که قسمت اعظمش خالی از سکنه شده، این شهر بسیار پهناور است، برگردا‌گرد آن هیچ دیواری نیست. این شهر در محوطه‌ای واقع است، این مقر آن بزرگ تاتار یعنی داماد تیمور بود. (شهرهای ایران)
در قرن‌های 5 و 6 هجری، ورامین آباد‌ترین، دوران حیات خود را می‌گذرانده. علاوه بر آن تعدادی از روستا‌های محل نگهداری اسب‌ها و مادیان‌های ایلچی شاه بود و کارکنان آن از وفاداران به خانواده سلطنت و شخص محمد علی شاه بودند.
تاریخچه مسجد جامع ورامین:
بنای مسجد جامع ورامین در زمان سلطنت سلطان محمد خدا‌بنده آغاز می‌شود. در این جا قسمتی از سفرنامه مادام دیولافوا را که در هنگام بازدید از ورامین در عهد ناصر‌الدین شاه قاجار به رشته تحریر کشیده شده است را نقل می‌کنیم:
«... باری پس از چهار ساعت راهپیمایی و پایمال کردن محصول مزارع و شنیدن نا‌ملایمات از زارعین بام مخروطی شکل و گنبد مینای مسجدی که در میان مزارع سر بر‌آورده بود از دور پدیدار شد. این دهکده ورامین است. کمی بعد به آنجا می‌رسیدیم و در میان باغ‌ها که دیوار‌های گلی داشتند. داخل شدیم. در این باغ‌ها درختان میوه از قبیل گیلاس و زرد‌آلو و گوجه و هلو، جنگل انبوهی تشکیل می‌دادند. خوشبختانه نظر به توصیه‌ای که دکتر تولوزان به کدخدا نوشته بود ما توانستیم در خانه او فرود آییم. پس از تعارفات معموله و کمی استراحت به تماشای مسجد جامع ورامین رفتیم. این بنا در قدیم بسیار عالی و با‌شکوه بوده ولی اکنون ویرانه‌ای بیش نیست. مومنین هم از ترس فرود آمدن طاق برای عبادت به آنجا نمی‌روند.
و بنابراین سیاحت آن مانعی ندارد و هر کس می‌تواند آزادانه و بدون اشکال به تماشای این خرابه بپردازد.
هنر و معماری در مسجد جامع ورامین:
مدخل مسجد دروازه‌ای ورودی است که تشکیل ایوان را می‌دهد که سرتاسر ضلع شمالی مسجد است و صحن مسجد حیاطی مستطیل شکل است وسط آن حوضی است که شبیه حوض‌های وسط قلعه‌های مسکونی و رباط‌‌ها است.
ایوان شبستان بلند و زیبای مسجد جامع دارای کتیبه‌هایی ارزشمند است کتیبه‌های سوره جمعه در متن و در حاشیه کتیبه‌های کوفی آن از نمونه‌های خوب کتیبه‌های گچبری این عصر است. انواع طرح‌های اسلیمی و خط‌های عربی، کوفی و فارسی را دارا است.
مادام دیولافوا در سفر نامه خود از گنبد مینایی مسجد جامع یاد کرده است. این مسجد دارای چند کتیبه جالب است اولین کتیبه در سر در صحن مسجد واقع شده است. این کتیبه کاشیکاری بوده. کتیبه سر در حرم یا شبستان اصلی مسجد «یا ایها الذین امنو اذا نودی...» کتیبه بالای محراب و دور تا دور حرم «یسبح لله ما فی السموات و ما فی الارض...» کتیبه‌های بالای سر در ورودی از حرم به شبستان‌های شرقی و غربی ...
اما کاشیکاری مسجد در قسمت‌های زیر دیده می‌شود.
در قسمت سر در اصل مسجد، در زیر قوس اصلی سر در مسجد، همچنین دو ستون تزیینی که از دو طرف قوس تا بالا و راس آن ادامه پیدا کرده و در سر در حرم نیز زیر قوس نیم گنبد کاشیکاری از پایه قوس تا راس آن از دو طرف به طور کامل و همانند سردر اصلی مسجد وجود دارد.
بالای محراب، تا گوشوارها هیچ کاشیکاری وجود ندارد. در قسمت پایین حرم در کتیبه 3 در ورودی به شبستان‌های شرقی و غربی که قبلا در مورد آنها صحبت کردیم نیز کاشیکاری زیبایی خودنمایی می‌کند.
شگرف‌ترین گچبری‌های این مسجد در بالا و اطراف محراب مسجد وجود دارد. این گچبری‌ها با نقش‌های اسلیمی گل و بوته به شکل برجسته و کاملا زیبایی ایجاد شده‌اند پیچیدگی این طرح‌ها به قدری است که انسان به راحتی نمی‌تواند باور کند که قدرت دست یک هنرمند خالق آن بوده است.
در حال حاضر به دور ساختمان دیواری کشیده شده که نقش حفاظ را به عهده دارد البته در گذشته این حصار وجود نداشته است. پس از گذشتن از این در دو راه برای ورود به صحن مسجد وجود دارد. یکی از ایوان شمالی و یا همان سردر ایوان شمالی مسجد که طی دهلیزی به صحن می‌رسد. دیگر از طریق ایوان شرقی که در وسط این ضلع دارای دری رو به همان سمت (مشرق) است. صحن مربع شکل مسجد مانند یک فضای تقسیم عمل می‌کند به طوری که فردی که وارد صحن می‌شود پس از وضو ساختن در حوض وسط صحن می‌تواند محل نشستن خود را در هر یک از چهار ایوان انتخاب کند. محور طولی مسجد جامع ورامین منطبق بر عکس مسیر خیابانی به همین نام است که به میدان قدیمی شهر منتهی می‌شود. در کنار این میدان که همگان قدمت آن را تصدیق می‌کنند برج علاالدوله با قدمت هشتصد ساله خودنمایی می‌کند. در انتهای خیابان، نگاه ما به سردر و گنبد مسجد گره می‌خورد و ابهت مسجد حواس انسان را معطوف به خود می‌سازد تا جایی که هنگام قدم زدن در این خیابان به سمت مسجد تا چند لحظه ای فرد از اطراف خود غافل می‌شود و اگر هشدار بوق اتومبیلی به صدا در نیاید چه بسا که اتفاقی برای انسان رخ دهد. اینکه این مسجد دقیقا در محور طولی این معبر واقع شده مسلما اتفاقی نبوده است. به دلیل اینکه ورامین بر یک دشت هموار واقع است در گذشته که ارتفاع ساختمان‌ها خیلی کمتر بوده گنبد مسجد جامع راهنمای خوبی برای مسافرانی بود که به سوی این شهر می‌آمدند.
ایوان‌های شرقی و غربی دارای پنجره‌هایی هستند و باز آنچنان که در شرح جغرافیای ورامین آوردیم بادهای این ناحیه از شرق به غرب و یا عکس آن می‌وزند. با توجه به اینکه سرعت وزش این بادها، جز در مواردی خاص از حالتی متوسط و نسیم گونه بیشتر نمی‌شود این پنجره‌ها عمود بر جهت وزش باد ایجاد شده اند. ابعاد مناسب این پنجره‌ها و طاق‌های بلند ایوان باعث می‌شود هوا به راحتی از بیرون توسط پنجره‌ها به داخل هدایت شده و پس از تماس باکف ایوان که فرشی از آجر است و در سایه خنک ایوان قرار گرفته، گرمای خود به کف داده و خنک می‌شود و در فضای مسجد شروع به گردش می‌کند. این عمل از داخل صحن مربع شکل مسجد نیز تکرار می‌شود و تمامی ایوان‌ها دارای هوای خنک و تازه هستند.
به طور کلی به این دلیل که مساجد جامع تنها در روز مورد استفاده بوده اند، آن هم در روشنترین زمان روز، بیشترین استفاده از نور طبیعی در آنها به کار رفته شده است. در ایوان‌های شرقی و غربی پنجره‌هایی وجود دارد. 11 پنجره در ایوان غربی و 10 پنجره در ایوان شرقی مسجد تعبیه شده است.
از جمله مصالح به کار رفته در ساختمان مسجد جامع ورامین، آجر و ملات و ساروج است:
آجر: آجر از مصالح با ارزش دوره مغول و تیموری بوده است. این نوع آجرها از گل رس معمولی تهیه می‌شده‌اند و نکته حایز اهمیت استفاده از مصالح محلی در این دوره و در مسجد جامع ورامین است. ابعاد این آجرها cm5/4 در 22 در 22 است.
ملات ساروج: ساروج ملاتی است کندگیر و تشکیل شده از 10 پیمانه گرد آهک شکفته + هفت پیمانه خاکستر الکی + یک پیمانه خاک رس + یک پیمانه ماسه بادی + سه تا پنج کیلوگرم لویی (در هر مترمکعب ملات ساروج) + آب.
با ورز دادن و کوبیدن مخلوط ساخته می‌شد. مخلوط کردن لویی (گل جگن) برای آن بود که ملات پس از به مصرف رسیدن، هنگام گرفتن جمع نشود و نترکد.
در مناطق مختلف بعضی از مواد که نقش تقویت کننده را ایفا می‌کنند با توجه به دسترسی آن، به آن ملات اضافه و بعضی از مواد کمیاب از آن حذف می‌شده است. در ملات ساروج مسجد جامع از وجود شیره انگور و تخم پرندگان صحبت به میان آمده است. حال آنکه در قرن هشتم، ورامین دارای باغ‌های انگور فراوان بوده که این محصول را به راحتی در اختیار معماری قرار داده است. همچنین تهیه هزاران تخم پرنده از پرندگان مهاجری که در اطراف کویر سیاه کوه و مسیر رودخانه شور نجف آباد و دیر کویر تا قصر بهرام وجود داشته اند. کار مشکلی نبوده است.
منابع و مآخذ:
1- ایران، کلده و شوش _ مادام ژان دیولافوا _ شوالیه دونور _ ترجمه شادروان محمد خبره وشی.
2- معماری مساجد جهان _ نوشته پروچازکار _ امجد بهوصیل _ ترجمه حسین سلطان زاده.
3- سرزمین ما _ عزت الله شکری.
4- معماری شهرهای ایران _ یوسف کیانی.
5- مصالح ساختمانی دکتر احمد حامی