تاریخ فرم های ساختمانی گنبدی که پیدایی آن از میانرودان است به زمانهای بسیار باستانی مـی رسـد . نمونه هایی از گنبدهای واقعی که به روش کربل و با سـنگهای آهکـی سـاخته شـده اسـت در آرامگـاه هـای سلطنتی اور واقع در میانرودان یافت شده و تاریخ این گنبد ها متعلق به هزاره سوم پیش از میلاد اسـت کـه در ساختمان هایی چون زیگورات چغازنبیل و قصر سارگون در خورس آباد به کار رفته است .
در سده پنجم میلادی کاخی در سروستان توسط بهرام پنجم پادشاه ساسـانی سـاخته سـده کـه دارای یک ایوان با سقف گنبدی می باشد، همچنین مقبره آلجایتو به لحاظ گنبدی یکی از آثار مهم گنبـدی ایـران در دوره ایلخانی می باشد. نگرش ویژه ای که در ایران به فرم های گنبدی در طول تـاریخ مـی شـده اسـت ، افزون بر ارزش های ساختمانی از نیازهای غیر ساختمانی نیز ناشی می گشته است . فرم های گنبـدی شـکل همواره در ذهن بیننده نشانه ای از نیرو های آسمانی و متافیزیکی به شمار می آمدند و شکل کروی آسمانها ، ماه و سیارات نیز این گمانها و باورها را تقویت می کرده است .
بنابراین توجهی خاص به شکل های گنبدی و سـاختن آنهـا در ایـن سـرزمین صـرفا بـرآوردن نیازهـای مکانیکی و فنی نبوده و برآورنده توقعات و نیازهای معنوی و روانی نیز به شمار می رفته است . با احتمال زیاد پیشینه تاریخی گزینش فرم های گنبدی برای آرامگاه ها ، که پیوندی بین زندگی دنیوی و قـدرتهای مـافوق دنیایی تصور می شده اند خود در سیر تکاملی و برداشت ذهنی مردمان از این فرم ها ی ساختمانی بـی تـاثیر نبوده است . نیازهای ایستایی و ارزشهای نشانه ای وابسته به فرم های گنبدی شکل موجب آن بوده است که تاریخ فنی ایران از این دیدگاه بسیار غنی و پر ثمر باشد . فرم های گنبـدی دوره ساسـانی کـه دارای اشـکال گرد و بیضوی و سهموی بوده اند تا گنبدهای بلند دوره مغولی و تیموری و گنبد هـای پیـازی و گنبـد هـای شکنم دار نمونه هایی از تنوع فرمی گنبدها و نشانه ای از توجه همیشگی مردمان این سرزمین به ایـن گونـه ساختارها به شمار می رود.
یکی از مسائل مربوط به فرمهای ساختمانی گنبدی که حل آن از جمله ابداعات بزرگ مهندسی به شمار می رود قرار دادن گنبد دورانی بر روی قاعده چهارگوش است . هرگاه گنبد برروی قاعده گـرد سـاخته شـود دشواری ای پیش نمی آید ولی اگر خواسته باشند گنبد را روی قاعده چهارگوش بسازند تبدیل مقطـع مربـع شکل به مقطع دایره ای مشکلی را ایجاد می کند . این مساله تا سده ها اندیشه سازندگان را به خود مـشغول داشته بود تا آنکه مهندسان ایرانی به این نتیجه رسیدند که برای حل این مساله یعنی تبدیل مقطع مربع بـه مقطع دایره ای گنبد نیاز به شکل سومی هست . بنابراین نخست با ساختن قوسهای کوچکی در گوشه هـای پلان مربع ، آنرا تبدیل به چند ضلعی می کردند و این کار را چندان ادامه می دادند تا چند پهلو به تدریج بـه شکل دایروی نزدیک می شد. شکلی که به این ترتیب در گوشه های مربع پیدا می شد صورت مخروطی را به خود می گرفت این شکل که به نام گوشوار ( شکنج) شهرت یافت ، مساله را کاملا حـل کـرد و سـازندگان را قادر نمود که به آسانی گنبدی دورانی را بر روی مقطع چهار پهلو بسازند . سیستم گوشوار کـه اصـول آن در بالا بیان شد در زمان اشکانیان پدید آمد و کم کم تکامـل یافـت و گونـه هـای دیگـری را بـه خـود گرفـت . ساختمانهای دوره های بعد و دوره های اسلامی انواع گوناگون این سیستم را در بردارند . در این آثـار بعـدی است که اصالت ساختی با جنبه های آرایشی همراه شده و اشکال زیبایی را پدید آورده اسـت . در دوره هـای ساسانی چهاردیواری به تدریج جای خود را به چهار طاقی داد که در آن بار گنبد به ستون هـای چهـارگوش منتقل می گشت و این ستونها با چهار قوس به یکدیگر می پیوستند
ز نکات برجسته ای که درباره فرم های ساختمانی گنبدی باید به آن اشاره کرد ، ویژگـی ایـستایی ایـن نوع ساختمانها است . گنبدها که بنا به تعریف دارای شـکل هندسـی دورانـی ، بـا انحنـا دوجانبـه هـستند ، نیروهای وزن و سایر نیروها را با مکانیسم نیروهای غشایی به تکیه گاههـا منتقـل مـی کنـد . فـرم هندسـی گنبدها دارای این ویژگی است که معمولا کمترین تنش کششی در این فرم ها به وجـود مـی آیـد . بنـابراین ساختن گنبدها با مصالح بنایی ( گل ، آجر، سـنگ) کـه قابلیـت تحمـل نیروهـای خمـشی را ندارنـد کـاملا امکانپذیر است. این خصوصیت در ایران که مصالح اصلی را مـصالح بنـایی تـشکیل مـی داده همـواره بـسیار دلخواه و مورد توجه بوده است . از دیدگاه تکامل فرم های سـاختمانی ، فـرم هـای گنبـدی دارای قابلیـت و برتری نسبت به فرم های ساختمانی قابی و حتی فرم های ساختمانی طاقی هستند . کاربرد و رواج فرم هـای گنبدی شکل در تاریخ فنی ایران نشانگر درک مکانیکی سازندگان ایرانی و آگاهی آنان به مرتبه بالای تکامـل فرمی و ارزش بالای فرم های گنبدی بوده است
تکامل فرم های ساختمانی گنبدی از دیدگاه فنی در جهات دیگر نیز انجام گرفته است . یکـی از هـدف های سازندگان ایرانی دست یابی به فرم های هندسی برای گنبدها بوده است که از نقطه نظر انتقال نیروها و ایستایی ، دارای بهترین شکل باشند . مطالعه فرم های گنبدی ساختمان های باستانی و بررسی فنی فرم این گنبدها مبین این واقعیت است که مهندسان ایرانی از این جهت نیز گام هایی بزرگ و موفقیت آمیز برداشـته اند . مانند مسجد جامع اصفهان که سازندگان پا را از این نیز فراتر گذاشته و به گنبدها ضخامت های متغیـر داده اند که این خود نشان می دهد که مهندسان در سده یازدهم مـیلادی بـدون در دسـت داشـتن تکنیـک های کمی و مدرن مهندسی ، به طور حسی و تجربی به اصول ایستایی آشنایی و آگاهی کامل داشته اند.