hc8meifmdc|2011A6132836|Ranjbaran|tblEssay|Text_Essay|0xfcff35bc080000008a06000001000500
مهندس طاهره نادری
عنوان پژوهش:بررسی کیفیت ساخت وساز واصول ایمنی فضاهای آموزشی در برابر حوادث طبیعی
مهندس طاهره نادری 1 -مهندس محمد امیرزاده2
1-دبیرآموزش وپرورش ناحیه دوکرمان -2-رئیس بخش معماری وساختمان دانشکده فنی شهید چمران کرمان
مقدمه:
قبل از توضیح و نقش حیاتی و اهمیت ویژه ی مدارس در زمان زلزله به ذکر چند مورد تجربه در این رابطه می پردازیم.
متأسفانه در صورت تخریب مدارس هنگام وقوع زلزله، عامل مهم ایجاد خطر و تراکم جمعیت دانش آموزی سبب تـشدید حادثه می شود. کلیه مطالعات انجام شده توسط دکتر ویکلی و تجارب بدست آم ده او از زلزله های جهان و ایران گـواه آناست اگر وقوع زلزله هم زمان با باز بودن مدارس اتفاق ب یفتد بالاترین تلفات دسته جمعـی در میـان دانـش آمـوزان رخ مـی دهد: چنانچه در زلزله 17 جولای 1990 فیلیپین، 124 کودک در یک مدرسه جان باخت ند. در زلزلـه اردیبهـشت سـال 1376 قائنات در روستای اردکول، بیش از نیمی از دانش آموزان و معلم ین دبستان در سر کلاس های درس جان خود را از دسـت دادند. (برای نمونه از یک کلاس 15 نفره، 14 نفر کشته شدند). اما خوشبختانه مدرسه راهنمایی آن که 100درصد تخریـب
شده تعطیل بوده .
در زلزله دی ماه 82 شهرستان بم کلیه مراکز آموزشی آن تخریب شدند وهمچنین در زلزله دی ماه 83 زرنـد تعـدادی از مدارس این شهرستان و راور به طور کامل تخریب شده و تعداد دیگری نیز آسیب دیده اند . امـا زمـان وقـوع زمـین لـرزه همزمان با باز بودن مدرسه نبوده است.
حتی در شهر کرمان اگر وقوع زلزله ز رند 5/1 ساعت بعد یعنی 8 صبح به وقـوع مـی پیوسـت چـه بـسا در اثر عـدم رعایـت اصول ایمنی در ساختمان مدارس شهر و ترس ، وحشت و شوک وارد شده به دانش آموزان و عدم آگاهی و آمادگی آنهـا جهت رویارویی با زلزله و حمله ور شدن دانش آموزان به سمت درب های خروجی و پله ها ، مطمئناً بـسیاری دسـت و پـا شکسته یا ضربه مغزی می شدند .و تجارب بدست آمده از زلزله ها نشان می دهد که پس از هر زلزله اگر دانش آمـوزان در مدرسه حضور داشته باشند اکثریت والدین بخاطر نگرانی وعدم اطمینـان ازمقاومـت مـدارس بـه سـرعت بـه سـوی مدرسـه فرزندانشان حرکت می کنند ومسئله امداد ونجات را دچار مشکل می کنند.
پس باید در این بزرگترین مجموعه آموزش ی کشور سرمایه گذاریهای اساسی و زیربنا یی و عمیـق در راسـتای توجـه ورعایت ضوابط و اصول ایمنی کار یک ساختمان آموزشی و افزایش سطح آگاهی این قشراز جامعه انجام داد
مسئله مورد نظر:
علاوه بر احتمال باز بودن مدارس و همزمان ی آن با وقوع زلزله و از طرفی دیگـر قریـب 00090 مدرسـه قـدیمی و آسـیب پذیر در کشور وجود دارد و هر ساله وزارت آموزش و پرورش با متولی اداره کـل نوسـازی و توسـعه مـدارس هزینـه هـای گزافی را صرف ساخت و ساز و تعمیر وتجهیزفضاهای آموزشی انجام می دهند .
اما بعد از یکسال هیچگونه بازدید و نظارتی از طرف کارشناسان جهت کنترل سـاختمان و رفـع نـواقص تجهیـزات ایمنـی و غیره انجام نمی شود. و آیا وضعیت موجود فضاهای آموزشی احداث شده با ضوابط و استانداردهای سـاخت و سـاز فاصـله دارد یا خیر، و نیزآیا تمام ی آئین کار و اصول طراحی ایمنی مدارس در برابر حوادثی همچون آتش وزلزله در پروژه هـای مدرسه سازی رعایت می گردد؟
اهمیت مسئله مورد نظر:
فضاهای آموزشی باید مقاوم باشند زیرا که مدارس:
1-محیط عمومی و نسبتاً بزرگ می باشد 2-با تراکم دانش آموزی مواجه هستند 3 -بر خلاف بعضی از مکانهـای عمـومی مثل ورزشگاه هـاومـساجد دارای اتاقهـای مـستقل و قابلیـت تبـدیل بـه درمانگـاه و .... را دارنـد. 4 -دارای سـرویس هـای بهداشتی و وسایلی نظیرآب سرد کن، یخچال و غیره هستند 5 -دارای کادر مدیریتی ثابت با قدرت و توان بالای مدیریتی که می توانند مدارس را به سرعت تبدیل به مراکزمدیریت بحران یـا جمـع آوری و توزیـع کمـک هـا و .... بنمایـد. 6 -بـر خلاف اکثریت ادارات و سازمان ها که بلند و چند طبقه اند . مدارس ساختمان های کوتاه و وسیع هستند ونیاز به آسانسور
و ازدحام جمعیت نیست 7 -از فواصل نسبتاً منظم از یکدیگر قرار دارند و تقریباً تمام شهررا پوشش می دهند.
8 -مدارس مکان هایی هستند که در شرایط بحران تعطیل می شود و بهترین مکـان بـرای ایفـای نقـش پناهگـاه مـی باشـند .
برخلاف بسیاری از مکان های عمومی که پس از زلزله به طور فوری موظف به ادامه ی خدمات خود هستند مثل :
اداره پلیس، ارتش، بیمارستان ها، ادارات بـرق وآب و ... 9-و احـساس امنیـت روانـی بـیش از 20 میلیـون دانـش آمـوز و فرهنگیان کشور و مسئله امدادرسانی سریع می تواند در کاهش لطمـات بـه دانـش آمـوزان نقـش بـه سـزایی داشـته باشـد و جراحت های کوچک می تواند به سرعت درمان شوند یا برعکس در چند ساعت بعد از زلزله و ادامـه و خـونریزی در فـرد موجب فوت او شود، و همچنین عدم پیش بینی تجهیزات امدادی و گرما و سرمای شدید و مسائل بهداشـتی و .... نیـز جـان بازماندگان و زخمی ها را تهدید می کند و به ابعاد فاجعه شدت وسعت می بخشد.
اما می توان با آمادگی مناسب در برابراین عوامل از شدت فاجعه کاست که اولین مورد ایـن آمـادگی هـا وجـود سـاختمان مقاوم و داشتن آگاهی و دانش امداد رسانی می باشد که علاوه بر بیمارستان ها وجود مـدارس مقـاوم مکـان بـسیار مناسـبی است برای اسکان افراد بی خانمان، تشکیل مرکزمدیریت بحران- مرکز جمع آوری و توزیع کمک ها و وسایل ارسالی و لذا انجام یک مطالعه پژوهشی در تمامی استانها برروی کیفیت ، کمیت و ایمنی فضاهای آموزشی بسیار ضروری بنظر می رسد.
عناوین تحقیقات انجام شده پیرامون مسئله مورد نظر:
در سال 1372 استان آذربایجان شرقی تحقیقی در مورد تجهیزات آموزشی انجـام داده اسـت و در سـال 1373 اسـتان گـیلان طرحی در مورد مکانیابی فضاهای آموزشی انجام داده و در همین سال در تهران تحقیقی در مورد بهداشت مـدارس صـور ت گرفته و به توصیف وضع موجود از این نظر پرداخته است در سال 1374 در استان فـارس وضـعیت کتابخانـه هـای مـدارس و فضای فیزیکی و تجهیزات آنها را مورد پژوهش قرار داده است و نیز در همین سال اسـتان کردسـتان بـه توصـیف پارامترهـای بهداشت محیط مدارس پرداخته و در سال 1375 استان مرکزی به کیفیت و توسعه و تجهیز مدارس ساخته شـده در سـال (73 الی 75 (را مورد تحقیق خود قرار داده است . که اغلب کارهای انجام شده تقریباً به توصیف وضع موجود فـضاهای آموزشـی پرداخته اند و هدف ومسئله مورد نظراین تحقیق کمترمورد توجه بوده .
سوالهای پژوهشی عبارتند از:
1-مدارس موجود استان کرمان به چه میزان با استانداردهای ساخت و ساز وایمنی دربرابر حوادث طبیعی مطابقت دارند؟
2-مدارس دو ساله اخیر استان کرمان که بعد از زلزله بم وزرند ساخته شده اند تا چه میزان با ضوابط وآیـین ایمنـی در برابـر حواث غیرمترقبه مطابقت دارند؟
3-آیا مدارس ساخته شده امنیت روانی در مواقع زلزله را برای استفاده کنندگان تامین نموده است ؟
4-ضوابط طراحی وآئین کار ایمنی یک ساختمان آموزشی در برابر حوادث کدامند؟
5-چگونه می توان کیفیت استحکام بنای مدارس راارتقاء داد ؟
تعاریف عملیاتی :
1 -استاندارد ساخت و ساز : دستور العمل های که در آن شاخص فـضای آموزشـگاهی هـر مقطـع تحـصیلی مـشخص است و در یک فرم از طریق مشاهده ثبت می گردد .
2 -فضای آموزشگاهی : با مشاهده مستقیم به مدارس ساخته شده دوساله اخیر و مدارس موجود مثل داشتن انـواع اتـاق های بهداشت وکمک های اولیه ، مشاور ، مدیر، نماز خانه ، زمین ورزش ، آزمایشگاه و ...
3 -تجهیزات مدارس : از طریق مشاهده ، مصاحبه و پرسشنامه مدیران وضعیت تجهیزات امدادرسـانی وایمنـی ومـوارد پیش بینی شده مدارس بررسی و ثبت می گردد .
4-ضوابط و شاخص هـای جدیـد : کـه در ایـن مـورد از طریـق مـصاحبه بـا مـسئولین و اسـتفاده کننـدگان فـضای آموزشی،ثبت شده ومواردی که در ساخت و ساز مدرسه پیش بینی نشده و یک نوع نقص و کاستی قلمـداد مـی شـود .
5 -کیفیت ساخت و ساز : که از طریق مصاحبه وپرسشنامه نکات مثبت و م نفی یک فضای آموزشی از نظر امنیت وایمنی در برابر حوادث یا کاستیهایی که مورد نیاز بوده وپیش بینی نشده است سنجیده وثبت می شود .
متغیر ها عبارتند از :
- توجه و بالا بردن کیفیت و رعایت آئین کار ایمنی باعث امنیت روحی و روانی دانش آموزان و فرهنگیان هنگام حـوادثی همچون آتش و زلزله میشود .
- مقایسه وضع موجود مدارس از نظرتجهیزات وایمنی با وضع مطلوب ورفع نواقص و کاستی های آن
- دخالت دادن نظر استفاده کنندگان ومتولیان ساخت و سازدر رعایت نکات ایمنی ساختمان آموزشی
- وضعیت کیفی و فیزیکی فضا های آموزشی فعلی و دو ساله ساخت اخیر
- دستور العمل ها و ضوابط ایمنی ها در برابر حوادث
- بالابردن کیفیت آموزش از طریق توجه ،رعایت وتجهیزفضاهای آموزشی
داده های مورد نیاز :
1-مدارس مناطق 30 گانه استان کرمان که تعداد آنها 3679 ساختمان آموزشی و به تفکیک از نظر کیفیت ساختمان :
- دارای استحکام 1451 واحد،
-نیاز به مقاوم سازی وتجهیز 780 واحد
- و تعداد 1448 ساختمان تخریبی می باشد.
2 -مدارس ساخته شده دو ساله اخیر شامل 96 پروژه تحویلی در سال 84 و 254 پروژه تحویل پیش بینی شده در سال 85 .
3-کارشناسان و پیمانکاران متولی ساخت و ساز نوسازی مدارس استان کرمان
4-مدیران، معلمین و دانش آموزان مدارس فعلی و مدارس ساخته شده اخیر.
ابزارهای اندازه گیری:
بطور خلاصه این ابزارها عبارتند از:
الف) جداول کلیه اطلاعات مربوط به وضعیت فضاهای آموزشی موجود و فضاهای ساخته شده از طرف ادره کل نوسازی وتوسعه مدارس استان.
ب)ضوابط ومعیارهای طراحی مطلوب و ساخت و ساز فضاهای آموزشی از دفترفنی تحقیقات اداره کل نوسازی مدارس .
ج)تهیه پرسشنامه استفاده کنندگان فضاهای آموزشی
د)مشاهده و فیلم و عکس برداری مدارس مورد نظر
و)مصاحبه باکارشناسان ، ناظران ومتولیان ساخت و ساز فضاهای آموزشی
جامعه و نمونه آماری و روشهای نمونه گیری :
نمونه آمار یا( نمونه آزمایشی) تمامی فضاهای آموزشی شهر کرمان ، ( نواحی یک و دو ) که در ناحیه یک از 122 ساختمان آموزشی تعداد 22 ساختمان دارای استحکام ، 71 واحد نیاز به مقاوم سازی و 29 سـاختمان تخریبـی دارد ، و در ناحیـه 2 از مجموع 179 ساختمان آموزشی ، 42 واحد آن دارای استحکام ، 62 واحد نیاز، مقـاوم سـازی و 75 سـاختمان تخریبـی دارد
که به روش نمونه گیری تمام شماری می باشد و مدارس ساخته شده این دو نا حیه در دو ساله اخیرتا پایان سال 85 به تعـداد 16 پروژه می باشند و جامعه آماری وروش نمونه گیری استفاده کنندگان و کارشناسان بصورت تصادفی می باشد .
روش تحقیق:
با توجه به اینکه این پژوهش در زمان حال صورت می پذیرد و به آنچه که موجود است م ی پردازد و جمـع آوری و تجزیـه وتحلیل می کند ، روش تحقیق از نوع توصیفی وپیمایشی خواهد بود .
ابتدا با معرفی نامه از طرف ریاست سازمان آموزش و پرورش و با مراجعه به اداره کـل نوسـازی اسـتان کرمـان و همکـاری بخش کامپیوتر ، آمار و بودجه ، روابط عمومی و کارشناسان فنی با دریافت جداول ، ضوابط فضاهای آموزشی و مشاوره با مهندسین فنی مقدمات ذهنی کار انجام شده است و این مقدمه کار باعث شناسایی متغیرهاو سوالات پژوهشی شـده اسـت و سپس با تهیه ابزارها ، پرسشنامه ها و فرمها و اعتبار بخشی به پرسشنامه مقدماتی ومراجعه و بازدید از چندین مدرسـه کنـونی ومدارس دو سال ساخت اخیر شهر کرمان(ناحیه 1و2 (بعنوان گروه آزمایشی انجام شد.
نتایج این ابزار مقدماتی و آزمایشی که همان پرسشنامه مشاهده و مصاحبه می باشند را با استفاده از روش بازآمایی و کـسب روایی وپایایی قابل قبول در سطح نمونه مورد تجزیه وتحلیل قرار می گیرد.
و سپس بعد از آموزش گروههای مشاهده گر و توزیع پرسشنامه و فرمها به دیگرمدارس و پس از گذشت دو الی سه مـاه و جمع آوری ابزارهای کار و تهیه جداول و نمودارها ، سازماندهی و تجزیه و تحلیل در راستای پاسخ بـه سـئوالات پژوهـشی پرداخته خواهد شد.
شیوه های تحلیل اطلاعات
روش تجزیه و تحلیل متناسب با نوع تحقیق ومقایسه داده ها انجـام مـی شـود بیـشتراطلاعـات ایـن پـژوهش از نـوع اسـمی غیرپارامتری می باشد و با بهره گیری از پردازش داده های جمع آوری شده بصورت جـداول نمودارهـا محاسـبات درصـد، میانگین شاخص های اصلی، مقایسه میانگی ن ها و با در نظر گرفتن واریانس هرمقوله که توصیف وضع موجود را در بر مـی گیرد و مقایسه با ضوابط فضاهای آموزشی و نیز مقایسه رضایت مندی استفاده کنندگان (مدیران و دانش آمـوزان ) کـه دو گروه مستقل می باشند را از آزمون همبستگی پیرسون جهت معنی دار کردن داده ها استفاده می گردد.
تجزیه و تحلیل نمونه آزمایشی:
- مدارس موجود شهر کرمان با ضوابط ساخت و ساز بسیار فاصله دارند.
-که از تعداد179 مدرسه ناحیه2 فقط 42 واحد آن دارای استحکام میباشد وبا توجه به اعتبارمالی وبودجـه اختـصاص یافتـه ومدارس ساخته شده در هر سال (4 الی 5 مورد)حدود 34 سال طول خواهد کشید که 13 مدرسه دیگـر ایـن ناحیـه مقـاوم سازی یانو سازی شوند.
- ونیز از تعداد 122 مدرسه ناحیه یک که فقط 22 مدرسه آن مقاوم میباشد وبا این روند باز سازی 25 سـال دیگـر نوسـازی مدارس این ناحیه اتمام خواهد یافت.
10
20
30
40
50
60
70
80
دارای استحکام
تخریبی
نیاز به مقاوم س?ازی
دارای استحکام
17%
تخریبی
23%
نیاز به مقاوم
سازی
60%
دارای استحکام
23%
تخریبی
42%
نیاز به مقاوم
سازی
35%
0
10
20
30
40
50
60
70
80
دارای اس?تحکام
تخری?بی
نی?از ب?ه مق?اوم س?ازی
فضای آموزشی دارای
استحکام
تخریبی نیاز به
مقاوم
سازی
جمع
آموزش و پرورش
ناحیه 1
122 75 29 22
آموزش و پرورش
ناحیه 2
179 62 75 42
3679 780 1448 1451 کرمان استان
جدول 1 -وضعیت کیفیت و استحکام بنای فضاهای آموزشی
استان و شهرکرمان
الف- نمودارو درصد کیفیت استحکام بنای مدارس ناحیه1 شهر کرمان
ب- نمودارو درصد کیفیت استحکام بنای مدارس ناحیه 2 شهر کرمان
- و کارشناسان متولی ساخت ساز معتقدند که در دو ساله اخیربطور 100 درصـد ضـوابط طراحـی را رعایـت کـرده انـد . و فقط تا یک سال بازدید و کنترل دارندو از مسائل مربوط به آئین کار ایمنی، مقاوم سازی را مد نظر قرار داده اند.
- و با بررسی پیش آزمون ،استفاده کنندگان فضاهای آموزشی، دانش آموزان مدارسی که دو سـال اخیرسـاخته شـده اظهـار کرده اند اگر چه ساختمان محکم است اما چونکه آموزش آمادگی در برابر بلایارا ندیده اند قطعاً دچار صدمه خواند شد و مابقی مدارس به نظرمی رسد وضع خود را به سرنوشت سپرده اند .
-شاخص ها و ضوابط طراحی ساختمان آموزشی در برابر حوادث به طور مختصر عبارتند از:
از نصب مصالح صاف و صیقلی در کف پرهیز شود، عدم نصب درب های شیشه ای ، نصب حفاظ برای پنجره هـا طـوری طراحی شود که موقع اضطراری امکان فرار از پنجره میسرباشد ،اتاق کمک های اولیه و بهداشـت بـاتجهیزات کامـل پـیش بینی شود، عدم قرار دادن وسایلی مثل آب سرد کن،گلدان وغیره در مسیر راهروها وپله ها، درب هـای خروجـی بـه تعـداد کافی نصب گردد و به سمت بیرون باز شوند ، هراتاق و فـضایی کـه بـیش از 50 نفـرمتـصرف دارد بایـد حـداقل دو درب خروجی با فاصله داشته باشد و ... جهت بالا بردن کیفیت ساز های آموزشی طراحان نقشه باید در مورد ساختمان آموزشـی و تراکم دانش آموزی اطلاعات لازم را داشته باشند، از مواد ومصالح مرغوب استفاده شـود، توجـه بـه شـکل هندسـی ، نـوع
تجهیزات ، ابعاد پنجره ها و ... نه تنها باعث امنیت روانی استفاده کنندگان می شود بلکه در ارتقاء و پی شرفت تعلیم و تربیـت نیزموثر خواهد بود .
درنتیجه: اولا توجه به ساخت و ساز مدارس و تجهیز آن در هنگام بحران ، علاوه برمدیر یت زمان، نجات افراد بیـشتر، در سازماندهی و جمع آوری وتوزیع کمک ها نیزموثر خواهند بود .
ثانیا، ما باید شهرهای مقاوم بسازیم اما اگ ر به هر دلیلی موفق نبودیم . حداقل مانند اکثریت کشورهای پیشرفته کـه مکانهـای عمومی آنها مثل مدارس و بیمارستانها از اهمیت ویژه ای برخوردار می باشد . پـس مقـاوم سـازی مـدارس نـسبت بـه دیگـر ساختمانها دارای اولویت است، که هر لحظه آدمی به یاد تنها بیمارستان شهربم و کل یه مدارس آن می افتد کـه هـیچ کـدام سالم برای امداد رسانی واسکان باقی نماندند.
انشاء ا... دیگر تجربه تلخ بم که تمامی 180 ساختمان مدارس این شهرموقع زلزله 100 %تخریب گردید تکرار نگردد.
منابع و ماخذ:
1-استاندارد ، سال 1384 ،مؤسسه ملی تحقیقات صنعتی ایران
2 -باطنی ، حافظ، بررسی ومیزان استفاده از وسایل مدارس 1373 ،شورای تحقیقات آذربایجان شرقی
3-خاکی ، علی – ضوابط و معیارهای طراحـی فـضاهای آموزشـی سـال 1384 ،دفتـر فنـی و تحقیقـات سـازمان نوسـازی و مدارس
4-رونالد، ویلبر، دکتر عبدا... فریاد- معماری اسلامی ایران ، 1346 ،انتشارات بنگاه ترجمه
5- رثاء منش، بررسی وضعیت بهداشت مدارس ،1374 ،شورای تحقیقات کردستان .
6-سلطان زاده حسین، تاریخ مدارس ایران، 1364 ،انتشارات آگاه.
7-غلامعلی مژگان، ، بررسی وضعیت کتابخانه مدارس ، 1374 ،شورای تحقیقات فارس.
8-مقالات همایش زلزله و عملکرد فضاهای آموزشی – شیراز 1378
9-سایت پژوهشگاه بین المللی زلزله و مهندسی زلزله . ir.ac.iiee.www
10- Vicklery .D.J (school buildings and natural disasters) unesco –1982