الکساندر و تخت جمشید

چند ماه پیش از آن، فیلم "الکساندر" ساخته "الیور استون" کارگردان نامدار آمریکایی را دیده بودم ... با دیدن قطعات بزرگ سنگی فرو ریخته از کاخ، بار دیگر به این فکر فرو رفتم که آیا واقعا "الکساندر" تا اینجا پیش آمده، و کاخ را به آتش کشیده بود؟

در کتابخانه دانشگاه هنر (اصفهان)، گزارشهایی از این کاخ یافتم، که اکنون بخشی از آنها را در این صفحه میآورم و داوری درباره آتش زدن کاخ، یا ویرانی آن به مرور زمان و وقوع زلزله را به خواننده وامیگذارم:

1) گزارش ایزمئو

در سال 1964 میلادی، امر حفاظت و مرمت آثار تخت جمشید و سپس آثار نقش رستم و پاسارگاد، به مؤسسه ایتالیایی "ایزمئو" که مرکز آن در شهر رم است، نهاده شد، تا اینکار بوسیله کارشناسان ایتالیایی بناهای تاریخی و با همکاری اداره کل باستانشناسی ایران صورت گیرد. در بخشی از گزارشهای این گروه، که به شرح اقدامات مرمتی انجام شده بین سالهای 1966-1972 میپردازد، سخن از وقوع زلزله ای شدید در تخت جمشید رفته، که سبب حرکت و جابجایی سنگهای کاخ گشته است:

"... بسیاری از تخته سنگهای دیوار صفه بالا و پایین پاگرد میانی، احتمالا بر اثر زمین لرزه های شدید، از جای خود بیرون آمده است، و بسیاری از تخته سنگهای دیوار بالا و پایین پاگرد میانی سمت مقابل طرف جنوب نیز همین وضع را دارد." (ص 41)

"... هنوز کار مرمت ته ستونی که شال باید روی آن قرار گیرد، مدتی وقت لازم داشت. ته ستون نه تنها در سه بخش شکسته شده بود، بلکه احتمالا بر اثر زمین لرزه ای سخت، به اندازه 35 سانتیمتر از محور خود به سوی جنوب حرکت کرده بود. (ص 53)

(بررسی و مرمت در تخت جمشید و دیگر اماکن باستانی فارس. ایزمئو، رم 1972. ترجمه کرامت الله افسر.)

2) گزارش مهندس بذل جونقشه تکتونیک جلگه مرودشت و محدوده پیرامونش. بذل جو

"محمدرضا بذل جو" در پایان نامه کارشناسی ارشد خود (رشته مرمت و احیاء بناها و بافتهای تاریخی) در دانشگاه هنر اصفهان، به سال 1382، تحت عنوان "تحلیل روش میله گذاری و کاربرد پیچ سنگ در مرمت آثار سنگی" ضمن بحث گسترده ای که درباره روشهای اتصال قطعات سنگی در محوطه میراث جهانی تخت جمشید دارد، در بخش مطالعات تکتونیکی، به برشمردن گسل های موجود در منطقه میپردازد و در صدد انجام یک تحلیل دینامیکی و بررسی اثرات ناشی از وقوع زمین لرزه برمی آید:

"... مهمترین گسل های موجود در سیستم گسیختگیهای منطقه و نواحی پیرامون آن عبارتند از گسل مه رویان، گسل زرقان، گسل موسی خانی، گسل پلنگی، گسل سیوند، گسل دشتک، گسل رودخانه سیوند، گسل گرم آباد و گسل رحمت. در این میان، گسیختگیهایی که بیشترین تأثیر را در بروز تغییرات هندسی و فیزیکی کوه رحمت و نواحی مجاور آن برجای نهاده اند، عبارتند از گسل مه رویان و گسل رحمت." (ص 55)

3) گزارش مهندس حامی مهندس احمد حامی

روانشاد "احمد حامی" که ملقب به پدر راه های ایران است و کتابهایش درباره "راهسازی" و "مصالح شناسی"، همچنان از کتب مرجع دانشکده های فنی و مهندسی بشمار میآید، از نخستین افرادی ست که به بررسی دقیق گزارشهای موجود از سفر جنگی الکساندر به ایران میپردازد و آشنایی و شناختش با راه های ایران و دانش مصالح شناسی، یاری دهنده اش میگردد، تا شاخ و برگ افسانه ها را به کناری زند و بر پایه شواهد علمی، بر دروغ بودن آتش زدن تخت جمشید بدست الکساندر گواهی دهد:بررسی مسیر حرکت سپاه اسکندر در ایران. احمد حامی

"... من گفته و نوشته ام که تخت جمشید نسوخته است، و اینرا از دید شیمیایی بررسی کرده ام. تخت جمشید روی سنگ آهک و با سنگ آهک ساخته شده است ... اگر تخت جمشید در آتش سوخته بود، باید سنگهای بالا تنه آن در شعله های آتش و سنگهای پایین تنه و کف آن، زیر جسمهای سوزان فرو ریخته، کم پخته باشند. آب باران و برف، با پوسته سنگ آهک پخته، ترکیب آهک شکفته داده باشد و آنرا شسته باشد. سنگهایی را که تازگی از زیر خاک بیرون آورده اند، به ویژه سنگهای ازاره و کف، همگی سالم اند و آج تیشه سنگ تراشان زمان هخامنشی، روی آنها هنوز بجا مانده است. این نیز میرساند که تخت جمشید نسوخته است." (ص 26)

(سفر جنگی اسکندر مقدونی به درون ایران و هندوستان، بزرگترین دروغ تاریخ است. احمد حامی. چاپ داور پناه )