موریانه ها استادان معماری و شهرسازی

بیش از دو هزار گونه موریانه تا کنون شناسایی شده اند که در مناطق حاره و تحت حاره زندگی می کنند . به جز در شمال آمریکا آنها کمتر در مناطق معتدل یافت می شوند ، البته با خسارات غیر قابل جبرانی که به ساختمانهای چوبی وارد می آورند فقدان آنها در این مناطق جای شکر فراوان دارد . بسیار اتفاق می افتد که ساختمانی به طور ناگهانی و بدون اطلاع قبلی فرو می ریزد زیرا موریانه ها در تیرهای پایه های آنها لانه ساخته اند . به موریانه ها معمولا مورچه های سفید هم گفته می شود ، این نام از دو جهت نادرست است زیرا علیرغم بعضی تشابهات ، مانند وجود تعداد زیادی موریانه های بدون بال در هر لانه ، و کوچ گهگاه موریانه های به منظور جفتگیری به خارج از لانه ، آنها از جهت شکل ظاهری و رده بندی جانوری کاملا با یکدیگر فرق دارند . اگر چه بیشتر موریانه ها چون معمولا در تاریکی بسر می برند سفید هستند گونه هایی هم هستند که مانند مورچه ها تیره رنگند. بیشتر موریانه ها از نور گریزانند ، آشیانه آنها درون خاک، چوب و یا برج های بزرگی که می سازند قرار دارد، و برای رفت و آمدشان از راهروها و دالانهای سرپوشیده زیرزمینی استفاده می کنند ، پوست موریانه ها بسیار نازک است ، به طوری که رطوبت بدنشان به سرعت از دست می رود ، در نتیجه فقط می توانند در مناطقی که گرما و رطوبت کافی دارد زندگی کنند ، موریانه ها در تاریکی مطلق زندگی می کنند و به عمین دلیل کور هستند یا چشمهایشان بسیار تحلیل رفته است . همانطور که گفته شد موریانه ها ممکن است آفتی جدی برای چوب باشند ، البته هدف آنها خرابکاری نیست بلکه چوب برای بسیاری از آنها حکم غذای ارزشمندی است ، موریانه های چوب خوار همزیستی نزدیکی با نوعی از آغازیان مژکدار دارند . در خانواده (Termitidae) بزرگی از موریانه ها که حدود سه چهارم گونه های موریانه ها را در بر می گیرند به جای آغازیان مژکدار ، باکتریها وظیفه تجزیه غذایی را به عهده دارند . غذای موریانه ها منحصر به چوب نمی شود ، در بعضی از گونه ها نوع تغذیه فرق می کند و انواع مختلفی از حیوانات و گیاهان را در بر می گیرد ، جالب است که مانند مورچه های برگ خوار مناطق حاره قاره آفریقا بسیاری از موریانه های آسیایی و افریقایی نیز در حجره های خاصی قارچ پرورش می دهند ، البته هر گروه روش باغبانی خاصی را به کار می برند .

ساختمانهای ساده

لانه های گونه های ابتدایی کاملا مخفی است و پیدا کردن آنها بسیار مشکل می باشد ، آشیانه آنها معمولا از سیستمهای تو در تو و نامنظم راهروها و حجره هایی تشکیل شده است که جهت زندگی و ذخیره مواد غذایی مورد استفاده قرار می گیرند ، ملکه ممکن است کوچک باقی بماند ، او خلاف ملکه اجتماعات متشکلتر که در حجره خاص محصور است ، متحرک می باشد . این موریانه ها در چوب خشک زندگی می کنند و از خطرناک ترین آفات محسوب می شوند . وقتی این نوع (Kalotermes) از موریانه ها برای ساختن دالانهایشان تیرهای چوبی را خالی می کنند درست مانند مورچه های نجار با توجه به بافت چوب کار می کنند . بعضی از راهرو ها که در انتهایشان حفره بزرگی قرار دارد ، برای انبار کردن فضولات مورد استفاده می باشد . این موریانه ها همیشه در همین فضای محصور زندگی می کنند و فقط هنگام کوچ نرها و ماده ها از لانه ، سوراخهایی به فضای خارج می سازند . اما لانه های بعضی از موریانه ها (Cryptotermes) دارای سوراخهایی هستند که برای انتقال فضولات به خارج مورد استفاده قرار می گیرند . البته این سوراخها را همیشه سربازان با سرهای بزرگشان بسته اند ، شباهت عجیبی میان رفتار اینها و بعضی از مورچه ها وجود دارد . بعضی دیگر از گونه های ابتدایی لانه شان را در زیر خاک در دشتها و مناطق نیمه صحرایی می سازند ، یکی از آنها آشیانه کروی شکل در عمق سه متری یا بیشتر می سازند که تعداد زیادی راهرو و حجره در جهات مختلف از آن منشعب شده است .

معماران بزرگ

گونه هایی که تاکنون شناختیم بیشتر به خاطر خساراتی که وارد می آورند معروفند ، نه به دلیل مهارتشان در لانه سازی ، اما آشیانه بعضی از موریانه ها بسیار بزرگ است و در بعضی مناطق آنقدر از این نوع لانه ها وجود دارد که به عنوان علامت مشخصه آن مناطق به حساب می آید ، ارتفاع بعضی لانه ها به هفت متر میرسد ، لانه با تعدادی راهروی زیرزمینی به فضای باز راه دارد ، کارگران شبها از این راهروها برای جمع آوری مواد غذایی استفاده می کنند . زندگی در داخل این تپه ها در زیر آفتاب حاره ای فقط با پوششی سخت فشرده که موریانه ها روی سطح خارجی لانه می سازند امکان پذیر است ، این لایه می تواند هوای درون آشیانه را آن طور که مورد نیاز موریانه هاست تنظیم کند ، در جاهایی که تامین چنین شرایطی برای تمامی قسمتهای لانه میسر نباشد ، موریانه ها با دقت تخمها و نوزادان بی دفاع را به قسمتهایی از لانه می برند که هوای داخلی آنجا مناسب باشد ، لایه سخت روی آشیانه موریانه ها خواص دیگری هم دارد ، به طوری که آنها را از حمله حیوانات زیادی حفاظت می کند ، اما این لایه حفاظتی در مقابل همه دشمنان کاملا موثر نیست .

این مقدمه ای بود بر معماری و شهرسازی موریانه ها ، در شماره آینده به طور مفصل معماری این معماران بزرگ با جسه ای کوچک را شرح می دهیم ...

بازنویسی برای ماهنامه معماری پارس : محسن شجاعی فر