موقعیت جغرافیایی
زمانی
که سازندگان این مسجد عظیم، تصمیم به ساخت چنین بنایی گرفنند، آن را در
مرکز شهر قدیم یزد و داخل حصار بنا کردند. مساحتی که زیربنای این مسجد را
تشکیل می‌دهد برابر با 9800 متر مربع بوده و متراژی حدود 500 متر مربع نیز،
قسمت‌های مربوط به کاشی، کتبیه‌ها و ... را در برمی‌‌گیرد. طول مسجد جامع
یزد متشکل از 104 متر و عرض آن 99 متر، است که به هفت ورودی متصل به چندین
کوچه و راه خروجی ختم می‌شود.
مسجد جامع یزد که به قطع، همانند مرواریدی بی‌بدیل در شهر یزد می‌درخشد، در
ضلع غربی خیابان امام خمینی و یکی از محله‌های قدیمی این شهر، قرار دارد.
چهارسوق و بازار شاهی یزد که یکی دیگر از بناهای تاریخی و مربوط به قرن
هشتم هجری قمری است، در انتهای خیابان مسجد جامع و در ضلع جنوب شرقی آن
قرار گرفته است. انتهای سه بازار قدیمی شهر یزد، به چهارسوق متصل است. یکی
از ا ین بازارچه‌ها به مسجد جامع، ختم می‌شود که با اتصال دو بازارچه‌ی
دیگر به کوچه‌ی یهودی‌ها و محله‌ی دارالشفا، مجموعه‌ای باستانی و حیرت
انگیز را برای بازدیدکنندگان، فراهم می‌سازد.
تاریخچه‌‌ی احداث مسجد جامع یزد
براساس
اسنادی که از گذشته برجای مانده است، مدت زمان ساخت و تکمیل مسجد جامع
یزد، در حدود یک قرن به طول انجامیده است. چرا که هر قسمت از این بنای
تاریخی به مرور زمان و توسط بانیان متعددی ساخت و مرمت شده است. به نظر
می‌رسد اولین بانی این اثر حیرت انگیز، عمرو لیث صفاری است. اما مشهورترین
بانی ساخت آن، علا الدوله کالنجار، است که در سال‌های 474 تا 498 هجری شمسی
به عنوان حاکم یزد، فعالیت کرده است. پس از فوت کالنجار، به همت دختران
فرامرزبن علی که از خاندان کاکویی به شمار می‌آیند، بخش‌های جدیدی به بنای
اصلی مسجد اعظم اضافه می‌شود. متاسفانه از قسمت‌های کهن مسجد، اثری برجای
نمانده است وآنچه که امروزه به عنوان ساختمان مسجد اعظم یزد مشاهده می‌شود،
به همت شماری از صاحب منصبان، رجال دینی و مملکتی دوران مختلف، نوسازی و
بنا شده است. کتیبه‌های تاریخ‌دار بنا: در هشتی ورودی شرقی بنا، کتیبه‌ای
از کاشی که در آن متن وقفنام? مسجد آمده به تاریخ 765ق است؛ و این
قدیمی‌ترین تاریخ ثبت‌شده در بنا است <یادگارهای یزد>. دیگر لواح
سنگی و کتیبه‌های کاشی این هشتی به تاریخ 770ق، 777ق، 820ق، 863ق، 875ق،
947ق است. همان‌گونه که ذکر شد، ساخت و ساز مسجد، در مدت یک قرن، در
دوران‌های مختلف تاریخی صورت گرفته است که از مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به
سلطنت ایلخانی، صفویان، حکومت تیموریان، فرمانروایی آل مظفر و قاجاریان،
اشاره کرد.
معماری مسجد اعظم
معماری صورت گرفته بر مناره مسجد
مسجد
جامع کبیر یزد، یکی از خارق العاده‌ترین و منحصربفردترین بناهای تاریخی
است که علاقه‌مندان بسیاری را در سراسر جهان، شیفته و معطوف خود ساخته است.
این اثر تاریخی شگفت انگیز، متشکل از یک ایوان مرتفع، دو شبستان، دو گرم
خانه واقع در ضلع‌های شرقی و غربی شبستان‌ها، گنبدخانه، دو پایاب و یک صحن
بزرگ به شکل مستطیل است که نشانگر معماری و طراحی ساخت جالب و زیبای ایران
باستان است. شش ورودی برای داخل شدن به این مسجد بزرگ در نظر گرفته شده که
هر کدام در قسمت‌های مختلف مسجد تعبیه شده است.
در
دوران قاجاریه و در زمان سلطنت فتحعلی شاه قاجار، عملیات تخریب در سطح
گسترده‌ای برای بازسازی و مرمت این بنای تاریخی صورت گرفت که باعث ایجاد
ظاهری کاملا متفاوت از مسجد اولیه، شد. براساس مکتوبات تاریخی، مسجدی که
امروزه مقصد گردشگری مردم زیادی از سراسر جهان به شمار می‌آید و همچنین،
محل برگزاری مراسم عبادی و دینی مردم یزد محسوب می‌شود، بر جای سه مسجدی
ساخته شده است که در سالیان گذشته در کنار یکدیگر بنا شده اند. اولین مسجدی
که به اسم مسجد جامع عتیق معروف است در اواخر قرن سوم هجری قمری و در زمان
حکومت عمرو لیث صفاری طراحی و ساخته شد. این بخش از بنای ساخته شده، در
قرن پنجم هجری قمری نیز تعمیر و مرمت شده و در کنار آن مناره‌ای را بنا
کردند که تا قرن‌ها پس از احداث آن، همچنان حضور داشت.
در
قرن پنجم هجری قمری، زمانی که علاالدوله، از امرای وقت یزد بود، به ساخت
دومین مسجد که به نام مسجد جامع قدیم شناخته می‌شود، پرداخت و با ساخت یک
گنبد خانه و چند ایوان، بناهای بیشتری را به مسجد اولیه اضافه کرد. پس از
وی، دختران فرامرز بن کاکوئی، موجبات ساخت قسمت‌های جدیدی از جمله یک
شبستان و مقبره در کنار دومین مسجد را، فراهم کردند.
نمایی از مسجد در سال 1313
و
اما سومین مسجد که همان مسجد جامع نو نام گرفته شده است، در اوایل قرن
هشتم هجری قمری با صحنی کوچک، گنبد خانه و ایوانی بزرگ، بنا شد. مسجد جامع
نو، توسط سید رکن الدین محمد قاضی و با تلاش‌ها و پیگیری‌های بی‌وقفه‌ی وی،
ساخته و به بهره برداری رسید.
کاشی کاری محراب مسجد
هر
بیننده‌ای که از این مسجد تاریخی دیدن می‌کند محو معماری بی‌نظیر ایرانی
که در ساخت شبستان، گنبد، کاشی کاری، مناره‌ها، صحن و گچ کاری‌هایی که در
آن به کار رفته است می‌شود. محرابی که در گنبدخانه واقع شده است و در واقع
به عنوان محراب اصلی نیز درنظر گرفته می‌شود، توسط کتیبه، آجر ضربی و کاشی
معرق، تزئین شده و جلوه‌ای از هنر و ذوق ایرانی را به جهانیان عرضه
می‌دارد.
گنبد مسجد
گنبد
مسجد که زیباییش چشم هر بیننده‌ای را به خود خیره می‌سازد، از دو پوسته‌ی
متصل به هم تشکیل شده است که با طرح زیبایی از گل صابونکی، با ساقه‌ای مزین
به نام الملک الله، که به خط کوفی تکرار شده است، عنوان یکی از ممتازترین و
یگانه‌ترین آثار معماری جهان را از آن خود ساخته است. قطعا گنبدخانه،
ایوان و مکان‌های اطراف آن را می‌توان یکی از زیباترین قسمت‌های مسجد جامع
یزد دانست.
کاشی کاری فوق العاده زیبای
معرق، گره چینی و نقش‌های اسلیمی و گیاهی که بر ایوان مرتفع این بنای
عظیم، همچون خورشیدی درخشان، خودنمایی می‌کند، نمایی منحصربفرد را برای
آن، به وجود آورده است.
بانی
مناره‌های سردر مسجد احتمالاً آقا جمال‌الدین محمد، مشهور به «مهترجمال»،
وزیر یزد در دور? شاه‌طهماسب صفوی، بوده است <جامع مفیدی>. ارتفاع
مناره‌های مسجد جامع یزد، با بیش از 52 متر و قطری برابر با هشت متر، لقلب
بلندترین مناره در بین مساجد تاریخی را از آن خود کرده است که متاسفانه در
سال 1313 هجری شمسی فروریخت، و مورد مرمت و بازسازی قرار گرفت. در واقع
می‌توان تزئینات به کار رفته در معماری مسجد را یکی از شاهکار‌های خیره
کننده‌ی تاریخ بشر در نظر گرفت که مورد ستایش و تحسین بازدیدکنندگان خارجی و
داخلی قرار می‌گیرد. : مسجد جامع کبیر || قدمت: قرن 8 (777 ـ 891ق) ||
شماره? ثبت: 206 || تاریخ ثبت: 1313/04/31 || نشانی: محله وقت و ساعت،
خیابان مسجد جامع کبیر. در این مقاله سعی شد تا به بررسی کلی نسبت به احداث
و معماری مسجد جامع یزد بپردازیم. امید است به این مهم دست یافته باشیم.