hc8meifmdc|2011A6132836|Ranjbaran|tblEssay|Text_Essay|0xfcff13bc080000000307000001000100
استفاده از تکنیکهای معماری فضای سبز برای کنترل و کاهش آلودگی صوتی
در فضا های شهری
محمدرضا شیخ کاظم- دانشجوی کارشناسی شهرسازی
mshkazemi@Gmail.com : الکترونیک پست
چکیده :
آلودگی صوتی یکی از معضلات شهرامروزی است که ماشین و فعالیت های آن یکی از عوامل اصلی بروز ایـن مـشکل اسـت . آلـودگی صـوتی اثـرات زیانباری برروی انسان میگذارد که از جمله آن میتوان به اختلال در خواب؛ اختلال در تمکزو... اشاره نمود.
در ایران، معماری در فضای سبزهنوز جایگاه مناسب خود را در برنامه ریزی و طراحی شهری نیافته است وبه همین دلیل اصولاً جدی گرفته نمـی شـود .
معمولا در پایان طراحی ، سطوحی که بدون استفاده مانده اند معمولاً به فضای سبزاختصاص می یابند. تا کنون بـرای کنتـرل و کـاهش آلـودگی صـوتی تدابیری اندیشیده شده است که به طور نسبی در کاهش آلودگی صوتی موثرند. یکی از کاربردی ترین آنها کـه ازمزیـت هـای بـسیاری برخـودار اسـت، ایجاد فضاهای سبز، احداث خاکریزهای سبزوانتخاب گونه های گیاهی مناسب برای منطقه تحت بررسی است.
کلید واژه ها : فضای سبز، آلودگی صوتی، معماری فضای سبز، شهر سبز.
مقدمه :
از دیدگاه حفاظت محیطزیست، فضای سبز شهری، بخش جاندار ساخت کالبدی شهررا تشکیل میدهد.
در این مبحث علاوه بر تکنیکهای معماری فضای سبز برای کنترل و کاهش آلودگی صـوتی همچنـین بـه ایـن موارد نیز پرداخته شده است؛ انواع فضاهای سبز، نقش و اهمیت فضاهای سبزدر زندگی شهری، عملکردهـای فضای سبزونقشهای عمده فضای سبز.
مشخصات وگونه شناسی کاربری فضاهای سبز شهری
فضاهای سبز شکلهای گوناگون دارند و بنا به کاربرد آنها به انواع مختلفی دسته بندی میشوند. بـه طـورکلی
فضاهای سبز را میتوان به دو گروه تقسیم کـرد : یکـی فـضاهای سـبز بـرون شـهری و دیگـری فـضاهای سـبز درونشهری. فضاهای سـبز پیرامـون یـا حاشـیه شـهر یعنـی همـان فـضاهای سـبز بـرون شـهری از سـویی نقـش مهارکننده رشد بیرویه شهر را دارد و از سوی دیگر بازدهی اکولوژیـک - زیـستمحیطـیشـان، شـامل همـه محیط زیست شهری میشود. فضاهای سبز عمـومی تنهـا قـسمت کـوچکی از تمـام پوشـش گیـاهی شـهری را تشکیل میدهند. بنابراین میتوان از همه فضاهای سـبز موجـود در سـطح شـهر صـورت بـرداری کـرد. در ایـن حالت باید پس از شمارش فضاهای سبز، آنهـا را بـه صـورتی روشـن و منطقـی، برحـسب کـاربرد، طبیعـت یـا مساحت برای هرمرحلهو منطقه جغرافیایی طبقهبندی کرد.
چون دارایی سبز یک شهر، صرف نظر از فضاهای سبز عمومی که توسط شهرداری اداره می شوند، از مجمـوع فضاهای خصوصی، فضاهای کوچک دارای گیاهان خودرو و زمینهای متعلق بـه دولـت و یـا اداره ای خـاص تشکیل میشـود. فـضاهای سـبز درون شـهری هـم بیـشتر بـه صـورت پـارک احـداث مـی شـوند و از دیـدگاه شهرسازی به زیبایی محیطزیست شهری میافزاینـد. افـزون بـرپـارک هـای شـهری، میـدانهـا، مجموعـه هـای ورزشی، پارکهای تفریحی کودکان وباغهای گیاهی را نیزباید در زمره این گروه به شمار آورد.
فضاهای سبز برونشهری
فضای سبز برون شهری خود به چند دسته تقسیم می شود؛ کمربندیهـای سـبز احاطـه کننـده، کمـانهـای سـبز محورهای سبز، پارکهای ملی، پارکهای جنگلی وپارکهای گیاهشناسی. اگر فضاهای سبز شـهری را از نـوع مالکیـت بـه سـه دسـته عمـومی، نیمـه عمـومی و خـصوصی تقـسیم کنـیم،
پارکهای شهری در طبقه فضاهای سبز عمومی هستند . طبیعت این فضاها به گونـه ای اسـت کـه تمـام طبقـات مردم میتوانند از آن استفاده کنند؛ در پارک های عمومی تمام وسـایل سـرگرمی و رفـاهی، بـرای همـه گونـه سلیقه، فکر و سن وجود دارد. پارکهای شهری در مقیاس واحد همسایگی، در مقیـاس محلـه هـا، در مقیـاس ناحیه و در مقیاس منطقه موجـود هـستند . همچنـین فـضاهای سـبز خیابـانی هـم هـستند کـه شـامل فـضای سـبز میدانها، حاشیه بزرگراهها، حاشیه پیادهروهـا، جزایـر میـانی، تقـاطع هـای غیرهمـسطح، بانـه هـای میـانی راههـا (رفیوژ) و کنار خیابانها میشوند.
گونهشناسی گیاهی فضاهای سبز شهری
پوشش گیاهی یک منطقه از انواع گونه های گیاهی موجود در آن تـشکیل مـی شـود. مـشاهدات و تحقیقـات لازم درباره نوع بنـدی، موقعیـتهـای مختلـف زیـستی و تقـسیمات جغرافیـایی گیـاهی تنهـا متوجـه تـک تـک موجودات نمیشود، بلکه باید واحدهای سیستماتیک گیاهی را به طور کلی مد نظر قرار دارد . به ایـن ترتیـب، تمام موجودات یکسان را که در این زمینه نزدیکی با یکدیگر دارند، در یک واحد خلاصه می کنند که بـه آن «تاکسون» میگویند. یک تاکسون که واحدی از رده بندی گیاهشناسی است، میتواند یـک گونـه، زیرگونـه، جهش یا حتی یک تیره را شامل شود . محدود بودن دایمی تعداد بی شماری از تاکسونها نشانگـرمحـدودیت قدرت گسترش هـر گیـاه اسـت . ایـن زمـانی امکانپـذیراسـت کـه امکانـات مـساعد اقلیمـی _ اکولـوژیکی در زیستگاهها موجود است تا بذرها، جوانه ها و نهالها به راحتی بتوانند رشد و نمو کنند . تنـوع محـیط جغرافیـایی ایران و حاکم بودن وضعیت آب و هوایی گوناگون از منطقه ای به منطقـه دیگـردر پهنـهوسـیع کـشور، سـبب رویش جامعه گیاهی ورویشی متنوعی شده است.
بر پایه برخی مطالعات، گونه های جوامع گیاهی به بیش از 8000 نوع برآورده میشود. در مورد گونـه انتخـاب شده نباید عجولانه تصمیم گرفت . بررسی قاعده کاشت، بازدید از پارک ها، باغها و آشنایی کلی بـا گونـه هـا، مواردی هستند که برای تصمیمگیری در انتخاب گونه مفیدند.
در زمینه دستهبندی گیاهان، درختان به عنوان عناصری از فضای سبز، دارای ویژگـیهـایی هـستند کـه بـرپایـه آنها به آسانی طبقهبندی میشوند. این طبقهبندی درختان چهار معیار اندازه، تـراکم، شـکل و بـرگ را بایـد در نظر گرفت. در دستهبندی دوم گیاهان، بوتهها و گیاهان پوششی قرار دارنـد . ایـن گیاهـان کوتـاه قـد هـستند و رشد سریعی دارند. مانند گلها، گیاهان، خزنده بالا رونده، پرچین ها و چمنها. گونههای مختلـف گیاهـان بـه راههای متفاوتی میتوانند در برابرفضای سبز خـود ایفـای نقـش کننـد . از ایـن میـان گونـههـای مناسـب بـرای آلودگی هوا، آلودگی صوتی و... را میتوان نام برد. پیش از هرنوع برنامهریزی برای توسعه سبز شـهری، بایـد معیارهای محیطی و مکانی و استانداردهای توسعه فضای سبزمعین شود.
ضوابط و مقررات مربوط به کاربری فضاهای سبز شهری به دو دسته عام و خـاص تقـسیم مـی شـوند. «ضـوابط عام» شامل مقررات و ضوابطی می شود که به شکل قانون و آیین نامه در سطح همه شهرهای کشور لازمالاجـرا است؛ مثل قانون شهرداریها، لایحه قانونی حفظ و گسترش فـضای سـبز در شـهرها، مـصوبات شـورای عـالی شهرسازی و معماری ایران و... .
اما «ضوابط خاص» شامل ضوابط و مقرراتی می شود که همراه با تمامی اسناد طرح های جامع و هـدایت گـر بـه تصویب مراجع ذیربط رسیده و به شهرداری ابلاغ شود. مصوبات شوراهای اسـلامی شـهرها نیـز در ایـن بـاره جزء ضوابط و مقررات خاص طبقه بندی میشوند.
عناصر و عوامل فضاهای سبز عمومی
از جمله عناصرو عوامل فضاهای سـبزعمـومی مـی تـوان بـه رسـتوران، مزرعـه کودکـان، فـضای پیـک نیـک، قلمستان، زمینهای ورزشی، باغ گیاهان، تئاتر روباز و پیـست دوچرخـه سـواری اشـاره کـرد .منـابع آب یـک سایت میتواند شامل آبهای سطحی و سفرههای آبهای زیرزمینی است، باید توجه داشت که منظـر (فـضا) در طول زمان شکل می گیرد و طی دوران شکل گیری خود، با تغییرات و تحولات متعـددی مواجـه مـی شـود؛ بنابراین، طراح منظر باید ترکیب درختان و درختچه ها را به گونهای انتخاب کند تـا ضـمن دسـتیابی بـه آثـار و عناصرمنظردر کوتاه مدت، امکان رشد و جایگزینی درختان دارای عمر طولانی و دوام منظررا تامین کند.
معیارهای منظرسازی فضاهای سبز و باز شهری
منظرسازی یا به عبارت بهتر «زمین آرایی» عبارت است از کاربرد گیاهـان در طراحـی بـه گونـهو شـکلی کـه موجبات ارتقای جلوههای دیداری محیط است. از این دیدگاه برخی از مهـم تـرین معیارهـای زمـین آرایـی در عرصه های شهری به این شرح است : «انسجام فضایی، فضاسازی، نظم و تنوع، تکرار، سازگاری، مردم مداری، حداقل دخالت وتجاوز به شرایط طبیعی، راحتی دسترسی و حرکت و اصول زیباشناسی.
موفقیت سازو کار مدیریت فضاهای سبز شهری مستلزم رعایت اصول ایـن معیارهاسـت: ارتقـای نقـش مـردم، ارتقای بهره وری اکولوژیکی فضای سبز شهری و ارتقای بهرهوری اجتماعی فضاهای سبز شهری.
استفاده کاربردی از فضاهای سبز شهری در معماری فضای سبز شهری:
استفاده ی صرف از گیاهان – عمدتا درختها و در ختچه ها - یکی از روشهای معمول برای کاهش بار صـوتی محیط خصوصا آلودگی صوتی ناشی از ترافیک خیابا نی است. جالب توجه آن که حتی یک تکه زمین چمـن نیز به دلیل سطح نرم آن ، در مق ایسه با سطوح آسفالت ، سنگفرش ، بتن و غیـره ، قـادر اسـت از شـدت و بـرد تاثیرامواج صوتی – هر چند به میزانی اندک – بکاهد .
با همه ی این اوصاف معمولا در مورد میزان تاثیر سازه های گیاهی ( نه سازه های تلفیقی ) در کاهش بار
صوتی محیط اغراق می شود . تردیدی نباید داشت که تاثیر کاهنده ی صوت شکن های گیاهی که در آنها
صرفا از گیاهان استفاده می شود . همواره کمتر از بازدهی روشهای تلفیقی (خاک ریز سبز) و نیز روشهای
صرفا فنی ( دیوارهای صوت شکن) است. لیکن خطا خواهد بود اگر ارزش تکنیکهای معماری فضای سبز
فقط بر اساس دسی بل های کاسته شده مورد ارزیابی قرار گیرد . ارزش وجود باند های سبز ی که میان انسان بیننده و شنونده و منبع صوتی حائل می شوند ، به مراتب بیش از این است . سازه های گیاهی بیش از آن که در بار صوتی تاثیرکاهنده بگذارند به علت رنگ آرا مبخش سبز و نیز پوشانیدن صحنه ی پر تحرک ترافیک خیابانی که چشم و گوش و روان را می آزارد ، می فرساید . نقش حائلی بصری – روانی را ایفا می کنند ، یعنی در عین تخفیف بار صوتی محیط ، از طریق روح بخش به محیط ( افزایش کیفیت اکولوژیک و سیمان آن ) شرایط سخت محیط زیست را قابل تحمل تر و گذر یک عابر پیاده را از یک محدوده ی پر سرو صدا ی شهری سهل تر می کند . ذکر نکاتی در این زمینه لازم می باشد.
الف – در ایران ، معماری در فضای سبز هنوز جایگاه مناسب خود را در برنامه ریزی و طراحی شهری نیافته
است و به همین دلیل اصولاً جدی گرفته نمی شود. معمولا در پایان طراحی، سطوحی که بدون استفاده مانده اند به فضای سبز اختصاص می یابند، ولی در عمل این سطوح نیز بیشتر به قصد ذخیره ی اراضی کنار گذارده می شود. حال آن که اگر قرار باشد طراحی فضای سبز شهری به نحوی هدف دار صورت گیرد به اجبار باید در مکان یابی و طراحی عناصر سبز شهری همان وقتی را به کار برد که در مورد سایر کاربری ها به کار می رود. از فضای سبز که بر حسب اتفاق در گوشه ای از طرح حاصل آورده، نمی توان توقع آن بازدهی های زیست محیطی را داشت که معمولا در متون مربوط به محیط زیست به فضای سبز شهری نسبت داده می شود . بر همین مبنا، هر گاه قرار باشد عنصری از عناصر فضای سبز شهری نقش کاهش دهنده ی بار صوتی محیط را عهده دار شود. برای این عنصر سبز باید متناسب به هدف مورد نظر مکان یابی و طراحی شود. در چنین شرایطی واضح است که نه تنها توجه به معیار های آسایش صوتی در طول فرآیند برنامه ریزی ضروری است، بلکه طراحی فضای سبز و نیازهای عملکردی، ساختاری و فضایی آن نیز باید در جریان طراحی مورد توجه قرار گیرد و انعکاس عینی بیابد. انجام مطالعات محیط زیست و از جمله آسایش صوتی به صورت مصلحتی در کنار و جدا از سایر مطالعات و سپس عدم دخالت نتایج مطالعات محیط زیست در طراحی، گروهی از گره های موجود نمی گشاید .
ب – ماهیت بسیار اقتصادی برنامه ریزی و طراحی شهری نمی گذارد که زیر ساخت های اجتماعی – و از
جمله فضای سبز شهری – جایگاه واقعی خود را بیابند . همین سبب می شود که تخصیص سطوح گسترده به کاربری های سبز غیر اقتصادی قلمداد شود و حداکثر تلاشی که صورت می گیرد رعایت همان آستانه های 7 تا 12 مترمربع طرحهای توسعه و عمران باشد .
همچنین باید یاد آور شد که در شهرسازی مدرن ایران، تاکنون مقوله ای با عنوان « آسایش صوتی » مطرح
نبوده و در مورد نیازهای فنی و اقتصادی در این زمینه نیز هنوز تعمقی جدی صورت نگرفته است . در این
مورد ، جه کارفرما و چه مشاوران طرحها باید در نحوه ی نگرش خود به کاربرد معیارهای زیست محیطی در
برنامه ریزی و طراحی شهری عمیقا تجدید نظر کنند .
در وضعیت فعلی، ممکن است احداث فضای سبز گسترده در شهر های موجود میسر نباشد، ولی تعمق در این باره در طراحی شهر ها ی جدید ضرورت تام دارد. در اینجا تذکر این نکته لازم است که اغلب اقداماتی که به منظور کنترل آلودگی صوتی صورت می گیرند در کنترل و کاهش بار آلودگی هوا نیز موثر ند. به عبارت دیگر در ارزیابی هزینه-سودمندی اقدامات کنترل آلودگی صوتی، باید برای این نوع اقدامات ضریب دو قائل شد.
از مهمترین عوامل در کارایی سازه های گیاهی صوت شکن ، می توان گونه های گیاهی به کار رفته در بافت
سازه را مطرح کرد. سازه ی گیاهی صوت شکن باید قادر باشد که :
- در ساخت خود اقلیم موثرواقع شود .
- در جریان عبور امواج صوتی اصطکاک شدید ایجاد کند .
- امواج صوتی را تا حد ممکن منصرف کند واز رسیدن به کاربری مورد حفاظت باز دارد .
- امواج صوتی را منعکس و منکسر کند .
انتظارات فوق زمانی برآورده می شود که :
- فضای سبز عمود برمسیر انتشار صوت طراحی شود.
- عرض ( عمق ) سازه گیاهی صوت شکن کافی باشد.
- فضای سبز از سطح زمین شروع وتا تاج درختان ادامه یابد.
- فضای سبز کاملاً انبوه و متراکم باشد.
- در فضای سبز حتی الا مکان اکثریت با گونه های پهن برگ همیشه سبزباشد.
برای نیل به اهداف فوق ، دو شیوه ی طراحی وجود دارد :
1 -طراحی فضای سبزبه صورت باندهای موازی باهم که در این حالت امکانات متنوعی وجود دارد.
2 -طراحی فضای سبز به صورت جنگلی چند اشکوبه و متراکم که در نهایت شکل باندی سبز، عریض
و پیوسته را به خود می گیرد .
بدیهی است استفاده از روشهای فوق تنها زمانی امکان پذیر خواهد بود که زمین به وسعت کافی وجود داشته باشد. در غیراین صورت باید به تکنیکهایی چون خاک ریز و دیوار سبز متوسل شد.
1 -احداث خاک ریز سبز
تعریف : به خاکریزتپه مانند ی که پوشیده از گیاه باشد، خاکریز سبزمی گویند .
هر گاه نیاز به کاهش بار صوتی در محدوده ای خاص از شهر احساس شود و در عین حال، وسعت زمین
اجازه ی استفاده صرف از گیاهان را ندهد، می توان خاکریز سبز احداث کرد. تاثیر کاهنده ی خاکریز سبز
همواره بیشتر از روشهایی است که در آنها به استفاده ی صرف از گیاهان اکتفا می شود.
میزان تاثیر خاکریز سبز در کاهش بار صوتی و وسعت سایه ی صوتی که در پشت آن ایجاد می شود، در
وهله نخست به ارتفاع خاکریز بستگی دارد. بنا بر قاعده ی کلی، هر گاه خاکریز ارتباط بصری میان کاربری
های مورد نظر و منبع صوتی را قطع کند، در این صورت ارتفاع مورد نظر حاصل شده است. همچنین، هر چه فاصله ی خاکریز با منبع صوتی ( مثلا خیابان یا خط آهن ) کمتر شود به همان نسبت بروسعت سایه ی صوتی آن افزوده می شود. بنابراین، خاکریز سبز از همان قانونمندی هایی تبعیت می کند که دیوار های صوت شکن تابع آن اند.
نحوه پیکر بندی خاکریزنیزدر میزان کارایی آن موثراست.
معمولا شیب خاکریز را در سمت منبع صوتی نسبتا تند می گیرند اما شیب زیاد موجب فرسایش می شود و
شرایط رویش گیاهان را دشوار می سازد .
- به پشت خاکریز شیبی ملایم داده می شود تا از این طریق هم به تثبیت خاکریز کمک شده باشد و هم
امکان افزایش تراکم فضای سبز و در نتیجه افزایش باز دهی خاکریزفراهم می آید.
سطح خاکریز باید همواره با گیاهان مناسب – برای مثال ، گیاهان خزنده – تثبیت و پوشانده شود. استفاده از چمن بدین منظور تنها در مناطق مرطوب شمال کشور می تواند کاربرد یابد . چمن کاری در مناطق خشک و نیمه خشک نیازمند مراقبت و مهمتر از همه آبیاری منظم است، و بدین لحاظ، اصولاً استفاده از سطوح وسیع چمن برای مناطق خشک و نیمه خشک قابل توجیه نیست .
در مواردی که محدودیت زمین حتی اجازه احداث خاکریز سبز را نیز نمی دهد، به اجبار باید از دیوارهای
صوت شکن استفاده کرد . چون این دیوارها از هرگونه تأثیر زیبایی شناختی بی بهره اند ، می توان سطح
دیوارها را با گیاهان بالارونده پوشانید . در این حالت حتی دیوار صوتی نیز می تواند به زیبایی محیط کمک
کند . در نهایت، برای کاهش آلودگی صوتی روشهای تلفیقی دیگری نیز وجود دارد که استفاده ی همزمان از
مصالح غیر زنده، و گیاهانی به عنوان مصالح ساختمانی زنده را میسر می سازد. برخی از این روشها در شکل
2و1 ارائه شده است. در همه ی این روشها می توان سطوح را با گیاهان پوشانید و از این طریق به بهسازی،
فرح بخشی و زیبایی فضای خیابان و در کل، فضای شهری کمک کرد.
در اینجا ذکر روشی که طی سالهای اخیر در اتریش (شکل 3 (برای کاهش بار صوتی بزرگراهها و جاده های
سریع ابداع شده است، خالی از فایده نیست. در این روش با استفاده از لاستیک های مستعمل اتومبیل، که
معمولاً به صورت زباله در محلهای انباشت زباله انبار می شوند، دیواری بر حاشیه جاده می سازند و سپس
روی آن فضای سبز به وجود می آورند. از این طریق هم با مسئله ی دفع لاستیک های مستعمل و هم با مسئله آلودگی صوتی به نحو مطلوب مقابله می شود.
2 -انتخاب گونه های گیاهی مناسب
باید گیاهانی انتخاب شده از حیث قابلیت در سازه های گیاهی صوت شکن مورد ارزیابی قرار گیرند، زیـرا از
هر نوع گیاهی نمی توان بدین منظور استفاده کرد. در این مورد، کارایی گیاهان مختلف بسیار متفاوت اسـت .
به طور کلی گونه های گیاهی با ویژگیهای زیراز قابلیت استفاده در سازه های صوت شکن برخوردارند :
- گیاهان با برگهای بزرگ و ساختاری سفت و سخت که انعکاس صوت را به خوبی میسر سازند.
- برگهای پرپشت و تا حد ممکن عمود برمسیرانتشار صوت .
- درختها و درختچه های پهن برگ همیشه سبز
- درختانی که در دوره ی رکود گیاهی، برگهای خشک خود را بر شاخه حفظ میکنند.
بدیهی است کاربرد شاخصهای فوق نیز به سهم خود موجب محدودیت در گونه های گیاهی قابل اسـتفاده در فضای سبز صوت شکن می گردد . با این وصف ، تنوع موجود در جهان گیاهان این امکان را فراهم می آورد که حتی با استفاده از این شاخصها نیزبتوان گونه های گیاهی مناسب را انتخاب کرد .
نتیجه گیری :
در سالهای اخیر حساسیت جامعه به برخی از صورت های آلودگی محیط زیست مانند آلودگی هوا، آب و
آلودگی های ناشی از زباله افزایش یافته است؛ اما برخی دیگر از انواع آلودگی های محیط زیست مانند از
این توجه بی بهره مانده اند. این کمبود یا عدم توجه را به هیچ وجه نباید دلیلی بر اهمیت کمتر آلودگی
صوتی در مقایسه با سایر آلودگی های محیط زیست تلقی نمود. در این مقاله سعی بر این بوده است ضمن
گشایش مبحث فوق و تبیین اهمیت و ضرورت آلودگی صوتی بر سلامت انسان و معرفی گونه ها و دسته
بندی های فضاهای سبز شهری و برون شهری، به ارائه راهکارهایی مبتنی بر معماری فضای سبز که تا حد
امکان با حداقل دخالت های محیطی همراه باشند تا به کمک استفاده از ویژگی های محیط مورد مطالعه از
آلودگی های صوتی در فضاهای شهری کاسته شود.
منابع :
- مجموعه مقالات همایش های آموزشی و پژوهشی فضای سبز شهر تهران - سازمان فضای سبز شهرداری
تهران - جلد اول
- بهرام سلطانی، کامبیز -کاربرد معیار های آسایش صوتی در برنامه ریزی و طراحی شهری، انتشارات مرکز
مطالعات و تحقیقات شهرسازی و معماری ایران- 1374
#کاشی سنتی
#کاشی مسجد
#کاشی حسینیه
#فروش کاشی سنتی
#قیمت کاشی سنتی
#کاشی تزئینی