مهندس شاهین
طلوع آشتیانی، کارشناسی ارشد معماری، عضو هیئت علمی پژوهشکده بافتها و ابنیه
تاریخی سازمان میراث فرهنگی و گردشگری ناظر عالی طرح پردیسان
چکیده
در سالهای اخیر
که گرایش به حفاظت از بناهای تاریخی از طریق فرآیند احیا (اعطای عملکرد جدید) بیش
از پیش افزایش یافته است، مسئله تعدیل دسترسیهای مناسب در جهت تامین فرصتهای برابر
برای کاربران، هم از نظر قانونی و هم از نظر تامین اهداف حفاظتی اهمیت خاصی یافته
است، بویژه در یادمانهایی که برای استفاده عامه مردم و نه افراد خاص احیا و توانبخشی
میگردند. نگارنده بر اساس تجربیات اجرایی در طرح پردیسان میراث فرهنگی(طرح تبدیل
بناهای تاریخی به فضاهای اقامتی-گردشگری) به توضیح و شرح شیوه ها، قابلیتها و
محدودیتها، تکنیکها و جنبه های عملی موضوع پرداخته و روشی را برای تعدیل دسترسی ها
در این قبیل بناها ارائه می کند.
کلید واژه ها:
احیا، حفاظت، توانبخشی، بناهای تاریخی، دسترسی، معلولین، بناهای عمومی
مقدمه
اغلب بناها و
محوطه های تاریخی ماهیتا برای کم توانان جسمی، قابل دسترس طراحی و ساخته نشدهاند.
در سالهای اخیر که گرایش به حفاظت از بناهای تاریخی از طریق فرآیند احیا (اعطای
عملکرد جدید) بیش از پیش افزایش یافته است، مسئله تعدیل دسترسیهای مناسب در جهت
تامین فرصتهای برابر برای کاربران، هم از نظر قانونی و هم از نظر تامین اهداف
حفاظتی اهمیت خاصی یافته است، بویژه در یادمانهایی که برای استفاده عامه مردم و نه
افراد خاص احیا و توانبخشی میگردند. تجربیات 5 ساله نگارنده در طرح
پردیسان (طرح مرمت و احیای بناهای تاریخی و تبدیل آنها به فضاهای اقامتی-گردشگری)
و سرو کار داشتن با بیش از 35 پروژه، پیچیدگی و دشواری موضوع را به عینه ثابت کرده
است. در نوشتار حاضر تلاش می شود بخشی از این تجربیات به جامعه حرفه ای ارائه گردد
عنوان این مقاله
بیانگر نوعی تضاد میان ارزشهای حفاظتی در حیطه میراث فرهنگی از یکسو، و الزامات
قانونی و اجرایی تعدیل دسترسیها، برای تامین فرصتهای برابر از سوی دیگر است.
معمولا متخصصان طراحی دسترسی، و فعالان حفاظت، به سختی می توانند روی راه حلهای
مشترک در این زمینه به توافقی دوجانبه دست پیدا کنند. دلیل این امر چندان مبهم
نیست، معیارهای حفاظتی با هدف حفظ و نگهداری از ارزشهای تاریخی هنری یادمانها ایجاد
شدهاند و بنابراین گرایشی کالبد-محور دارند، در حالی که استانداردهای دسترسی با
هدف تامین فرصتهای برابر و امنیت کاربران تهیه شده اند و به این ترتیب گرایشی
عملکرد-محور دارند. کالبد بناهای تاریخی می تواند به شدت با کاربرد بی ضابطه این
استانداردها، که شامل تامین راههای دسترسی، تعداد ورودی ها، آسانسورها، ابعاد
درها، آستانه درها، پله ها، و ابعاد راهروها میگردد، دچار آسیب و تحریف گردد.
ار سوی دیگر
هنگامی که از احیا یا توانبخشی بنای تاریخی سخن به میان میآید، بویژه هنگامی که
عملکرد جدید اعطا شده از نوع عمومی باشد، کاربرد استانداردهای ایمنی و سلامت
کاربران اهمیت خاصی پیدا می کند، و در بسیاری مواقع طراح را برسر دوراهی فدا کردن
ارزشهای تاریخی-هنری بنا، یا فدا کردن ایمنی و دسترسی مناسب کاربران قرار می دهد.
الزامات قانونی ایجاب می کند که در بناهای عمومی، فارغ از جدید یا تاریخی بودن،
حداقل استانداردهای مورد نیاز برای ایمنی و سلامتی رعایت گردد. سیستمهای اعلام و
اطفاء حریق، تمهیدات پیشگیری از سرقت و وندلیزم، ایمنی در مقابل زلزله، ایجاد دسترسیهای
مناسب برای کم توانان جسمی، از جمله الزاماتی است که تامین آنها مطلقا ضروری است
مقاله حاضر در
پی ارائه راه حلهای اختصاصی و قطعی برای تعدیل دسترسیهای بناهای تاریخی احیا شده
نیست، (مطمئنا فرآیند احیا و ایجاد پیوند میان میراث معماری و زندگی مدرن در
قدمهای اول خود به سر میبرد) بلکه در پی آن است تا با روشن کردن زمینه های مختلف
موضوع، به تعدیل رویکردهای موجود بپردازد. همانطور که در بخشهای آتی اشاره خواهد
شد، غنای معماری و تنوع آثار تاریخی موجود، از قبیل حمامها، باغها، کوشکها،
کاروانسراها، خانهها، بازارها . بازارچه ها،و...... ارائه راه حلهای کلی را بسیار
دشوار می کند.
مفاهیم پایه
احیا یا به
تعبیر دقیقتر توانبخشی به فرآیندی اطلاق میشود که طی آن یک دارایی ، از طریق تعمیر
یا ایجاد تغییرات، به وضعیت کاربرد پذیری بازگردانده می شود و در نهایت ضمن تامین
یک عملکرد امروزین، آن بخشها و اجزای دارایی را، که 5 واجد
ارزشهای بینظیر تاریخی، معماری و یا فرهنگی هستند حفظ می کند
با پذیرفتن
تعریف بالا بدون شک نمی توان مدرنیزاسیون همه جانبه یک بنای تاریخی و به عبارتی
نوسازی آنرا توانبخشی نامید. توانبخشی درست همانند سایر معیارهای حفظ و نگهداری
دارای قواعد و مرزهایی است که رعایت آنها یک فعالیت اصیل را از نادرست متمایز می
کند
فعالیتهای
توانبخشی که به منظور تطابق بناهای تاریخی با نیازهای امروزین انجام میشود (مثلا
نصب سیتمهای جدید گرمایشی یا نوسازی تجهیزات الکتریکی بنا) معمولا آنچنان درگیر
معیار های نوسازی میگردند که از مرزهای تعمیرات حفاظتی فراتر می روند. نباید
فراموش کرد که بنیادی ترین اصل حفظ و نگهداری در زمینه توانبخشی نیز صادق است:
مداخله افراد در یک اثر تاریخی در جهت نوسازی و تجهیز، و رفع نیازهای امروزین،
باید در کمترین حد ممکن صورت پذیرد، تا اثر بتواند کاربری های معقول جدید را
بپذیرد. پاره ای از اصول پذیرفته شده برای فعالیتهای توانبخشی عبارتند از:
• دخالت حداقل
(محدود کردن فعالیتها به ضروری ترین فعالبتها)
• برگشت پذیری
• رجحان تعمیر
بر تعویض اجزا و عناصر
• استفاده
از تکنیکهای سنتی و اصلی
موفقیت توانبخشی
یک بنا در گرو انتخاب کاربری دقیق و مناسب به آن است. تجربه های نوسازی و بازسازی
های افراطی معاصر به ما نشان داده است که بهتربن شیوه برای اعمال فنآوری مدرن در
بناهای تاریخی جز از طریق شروع تدریجی و گام به گام، کاربرد فنون اجرایی سنتی و
جهتگیریهای حفاظتی میسر نخواهد بود.
تعدیل برنامه
ریزی دسترسی
بناهای تاریخی
با ویژگیهایی چون مصالح، فضاها، ارتباطات فضایی که بیانگر هویت تاریخی آنها است
شناخته میشوند. بسیاری از این ویژگیهای برجسته، مثل درگاههای باریک، پله های بلند
و پیچ درپیچ، سکوها وحجره های مرتفع کاروانسراها، پله های نمادین بناهای دوران
گذار، و مسیر پرپله وپر پیچ و خم ورودی حمامهای تاریخی، برای افراد ناتوان بویژه
استفاده کنندگان از ویلچر موانع جدی ایجاد می کنند.
به منظور تعدیل
دسترسی ها و برای حفظ هویت بناهای تاریخی، فرایندی 3 مرحله ای پیشنهاد می شود:
1 .بازبینی اهمیت
بنای تاریخی و تشخیص موارد حیاتی از نظر تعریف هویت بنا
2 .تخمین نیازمندی
ها و سطح دسترسی مورد نیاز در بنا
3 .تشخیص وارزیابی
انتخابهای موجود دسترسی، بر اساس معیارهای حفاظتی
1 (بازبینی اهمیت بنای تاریخی و تشخیص موارد حیاتی از نظر
تعریف هویت بنا
اگر بنای تاریخی
ثبت شده باشد یا کیفیت لازم برای ثبت آثار تاریخی را داشته باشد، باید مدارک مستند
سازی آن با دقت بازبینی گردد. معمولا مدارک موجود در اداره های میراث فرهنگی و
صحبت با کارشناسان مسئول میتواند در این زمینه کمک کند. بررسی مستندات مکتوب بنا
باید همراه با بازدید فیزیکی از کالبد انجام پذیرد تا ویژگیهای مهم بنا بادقت
تشخیص داده شده و طبقهبندی گردد. در صورتی که مدارک موجود در این زمینه کافی
نباشد، مشورت با یک متخصص مرمت در زمینه تشخیص ویژگیهای مهم مصالح، فضاسازی و آنچه
باید حفاظت شود، الزامی است.
در بیشتر بناهای
تاریخی مواردی چون نوع مصالح، فرم و سبک معماری، نوع تزیینات، نماهای اصلی (که
معمولا بدلیل درونگرا بودن بناهای تاریخی نماهای داخلی هستند) فضاهای اصلی عمومی
مثل تالارها، طنبی ها، اتاقهای هفت دری و 5 دری در خانه ها، گرمخانه، سربینه و
میاندر در حمامها و... .از جمله فضاهایی هستند که به هر
قیمتی باید حفظ شوند. این فضاها که نقشی اساسی در هویت بخشی به بنای تاریخی ایفا
می کنند فضاهای اولیه نامیده میشوند. بناهای کوچکی که هرگز دستخوش الحاقات قرار
نگرفته و دارای ارزش تاریخی ویژهای هستند نمی توانند هرگر در معرض تعدیل دسترسی
قرار گیرند.
فضاهای ثانویه و
بخشهایی که اهمیت کمتری در تعریف هویت تاریخی بنا دارند باید تعیین گردند. این
بخشها میتوانند بدون تاثیر عمده در هویت فضا در معرض حذف و الحاق قرار گیرند.
فضاهای با اهمیت کمتر، مسیرهای درجه دوم، الحاقات متاخر، فضاهای خدماتی، فضاهای
مناسب برای ساخت بناهای میان افزا، می توانند بدون تاثیر عمده بر شخصیت تاریخی بنا
تعدیل گردند.
2 (تخمین نیازمندی ها و سطح دسترسی مورد نیاز در بنا
تخمین بنا ارزیابی
کاملی از دسترسی های آن در اختیار قرار می دهد. اغلب تخمینها، موانع دسترسی در
عرصه های زیر را تعیین می کنند: ورودی های بنا و محوطه، بافت سطوح، عرض و شیب
مسیرهای پیاده، پیکر بندی و وزن درها، توالتهای عمومی و موارد مشابه. معمولا
ارزیابی های ساده می تواند با یک چک لیست استاندارد از سوی مالک تعیین شود و برای
موارد پیچیده تر، کمک گرفتن از یک متخصص ضروری است. برای تخمین دقیقتر موضوع یاری
گرفتن از فردی که خود دارای ناتوانی جسمی باشد بسیار سودمند است. در مرحله بعدی
بازبینی قوانین موجود در زمینه دسترسی لازم است.
3 (تشخیص و ارزیابی انتخابهای موجود دسترسی، بر اساس معیارهای
حفاظتی
بعد از ارزیابی
و تشخیص سطوح دسترسی و ویژگیهای تاریخی بنا، قدم بعدی ارائه راه حلهای مناسب در
این زمینه است. این راه حلها باید متضمن عالی ترین میزان دسترسیها بدون در خطر
انداختن یا تخریب مصالح بکار رفته، و ویژگیهای تاریخی بنا باشد. بسته به میزان
بودجه، اجرای این شیوه ها باید در طول زمان مرحله بندی شود. راه حلهای موقتی می
تواند در مرحله اول، و تا وقتی که تمهیدات دائمی اجرا گردد در نظر گرفته شود.
تعدیل دسترسیها با تقدم ذیل می تواند برنامه ریزی گردد:
1 .قابل دسترس کردن
ورودی اصلی و مسیر منتهی به آن
2 .ایجاد دسترسی
مناسب به خدمات، برنامه ها و تجهیزات
3 .تعبیه سرویسهای
قابل دسترس
4 .ایجاد دسترسی
به فضاهای ثانویه
کلیه حذف و
الحاقات تایید شده باید مطابق با استانداردهای حفاظتی انجام پذیرد. تعدیلهای
دسترسی باید از نظر مقیاس در هماهنگی کامل با شخصیت بنا، و از نظر بصری قابل قبول
بوده و حتما برگشت پذیر باشد از سوی دیگر طراحی الحاقات 9 هماهنگی کامل با شخصیت
بنا، و از نظر بصری قابل قبول بوده و حتما برگشت پذیر باشد. جدید
نباید با کالبد اصیل اشتباه گرفته شود و باید از آن متمایز باشد.
علیرغم کلیه
تمهیدات مذکور در این مقاله بدون شک بخشهایی از بنای تاریخی در دسترس کم توانان
جسمی قرار نخواهد گرفت. در این حالت اتخاذ تمهیداتی چون تهیه مدل از کل مجموعه،
تهیه و نمایش مواد دیداری شنیداری برای معرفی بخشهای غیر قابل دسترس، به ایجاد
فرصتهای برابر برای این افراد کمک می کند.
#کاشی سنتی